Uchur we Tehlil

1) Ürümchide Atalmish Uyghur Aptonom Rayonluq Milletler Til - Yéziqi Xizmeti Komutéti Dölet Ichidiki Eng Ilghar Téxnikilardin Paydilinip Qosh Til Öginish Awazliq Oqushluqini Neshir Qilip Tarqatti

Zhongxin tori Ürümchi 16 - octebir xewiri:

Bu awazliq oqushluq ikki bölümdin terkip tapqan, birinchi bölümi dialog bolup, bu jemi 35 bölümge bölüngen, 1000 jümle Xitayche – Uyghurche turmush sözlükliri bar. Xitayche - Uyghurche pinyin sélishturma sheklide, daim ishlitilidighan sözlüklerni maslashturghan asasta, sözlüklerni köpeytken. Mezmuni kündilik turmush, ishlepchiqirish, sanaet, charwuchiliq, baghwenchilik, mediniyet we örp – adet qatarliqlardin terkip tapqan bolup, qollinishchan alahidilikke ige iken. Ikkinchidin awaz chiqirish qelimi kirgüzülgen bolup, uningdin Uyghurche, Qazaqche, Xitayche, Qirghizche, Mongghulche awaz chiqarghili bolidiken. Uningdin bashqa yene, oqush, terjime qilish, köp xil til tallash, qaytilap oqush, MP3 muzika anglash, U deska qatarliq iqtidarlargha ige bolup, üginish, köngül échish, oqush qatarliqlarni bir gewde qilghan, nöwettiki birdinbir 5 xil tilni birleshtürgen Xitaydiki eng ilghar til üginish oqushliqi hésablinidiken.

Atalmish Xinjiang Uyghur aptonom rayoni millet til yeziq komitetining partikom shujisi Daixinhua mundaq dédi: til - yéziq bolsa insanlarning alaqe qorali, medeniyet tarqitishning asasiy, milliy medeniyetning ul téshi, döletning medeniyet bayliqi. Til - yéziqni toghra usulda üginish we ishlitish, döletning hoquqi we obrazini qoghdash, Zhonghua milletlirining uyushushchanliqini ashurush, her millet xelqining uniwersal sapasini östürüsh arqiliq jemiyetning omumyüzlük tereqqiy qilishini ilgiri sürüshte muhim ehmiyetke ige.

Daixinhua yene: “qosh til üginish awazliq oqushluqi„ning neshir qilinishi, qosh til üginishning omumlishishi we chongqurlishishini ilgiri sürüp, hermillet xelqi arisidiki méhri – muhebbetni kücheytip, atalmish Xinjiangda téximu inaq bolghan til muhitini xekillendürüp, Xinjiangning jemiyet muqimliqi, iqtisadiy tereqqiyati, milletler ittipaqliqi, jemiyetning algha bésishini ilgiri sürüshte muhim töhpe qoshidu, degen.

*******

Xitay dairiliri Uyghur ana tilimizning qebih düshmini bolghan“qosh til maaripi„ toghrisida aghzigha kelgenni jöylüp, xelqimizni Uyghur ma'aripigha bolghan saxta ghemxorluqliri bilen aldawatidu. Til - heqiqetenmu Xitay emeldari Daixinhua éytqandek bir milletning mewjutlugining asasi, milliy medeniyitining ul téshi. Emma Xitay héchqachan Uyghurning tilini saqlap qélishni meqset qilghan emes. Eksiche, yéziqimizni madeniyet inqilabi jeryanida pinyin yéziqi halitidiki yéngi yéziqqa, 10 yillardin kéyin ereb tili asasidiki kona yéziqimizni ishlitishke özgertip, Uyghur xelqining bir qanche ewlat sawatsiz bolup qélishigha asas saldi.

2001-yilidin bashlap atalmish “ma'arip sewiyimizni Xitay tilini öginish arqiliq yuqiri kötürüsh„ dégendek aldamchiliqi bilen, pütün milletke ana tilimiz bolghan Uyghur tilimizdin waz kéchip, Xitay tilini üginish we ishlitishke mejburlidi. Ana baghridin bu dunyagha emdila köz achqan narisidilerdin tartip, yashan'ghan bowa – momilirimizghiche Xitay tilini ishlitish qattiq telep qilindi. Nöwette Uyghur ana - tili xelq'ara jemiyet teripidin yoqilish girdabigha bérip qalghan tillar qatarigha kirgüzülgen til bolup qaldi. Ejeba bizning tilimiz millitimizning bayliqi, mewjutliqimizning asasi emesmu? Undaqta Xitay zor küch bilen teshwiq qiliwatqan qosh til ma'aripi dégen nime? Emeliyette, u qosh til ma'aripi emes, belki Uyghurlarning ana tiligha nomussizlarche qilin'ghan tajawuzchiliq. Xitay tajawuzchilirining rezil niyitini tossup turghan chirayliq perde!

2) Kishilik Hoquq Teshkilati 5 - Iyul Weqesining Sot Hökümi Xelqara Ölchemge Toshmighan dep Eyiplidi

Dajiyuan tori 17 - oktebir xewiri:

“Kishilik hoquqni közitish „orni atalmish Xinjiang 5 - iyul weqesidiki 21 ademge bérilgen höküm xelq'ara jemiyetning munasiwetlik bolghan normal qanuniy tertipliri we adil sotlashning eng töwen telipigimu uyghun kelmigenlikini otturigha qoydi.

BBC Xitayche tor bétining xeweridin qarighanda, kishilik hoquq texkilatining bir bayanatida, Zhongguoning edliye sot tertipi jeryanida, qanuniy wakaletchi jehettin“ Cheklime„ bar bolup, edliye orunliri ziyade siyasetleshtürüwetken hem heqiqiy yosundiki ochuq sot achmighan.

“Kishilik hoquqni küzitish „ornining qarishiche, Zhongguoning edliye tarmaqliri adwukatlargha Xinjiang bilen munasiwetlik delolargha qol tiqmasliqini éytqan. Beijingliq adwukat Lifangping'ning qanun torigha éytishiche, hökümet adwukatlarning bu xildiki délolarni qoligha alghanda intayin éhtiyatchanraq bolishini tapilighan iken. U yene, eger adwukatlar bu xildiki délolarni qoligha élip qalsa, choqum yerliktiki edliye orunligha doklat qilishi, shundaqla ochuq – ashkare pikir bérish jehettin bek éhtiyat qilishini lazimligini éytqan. Lifangping yene, özi toniydighan Beijingdiki adwukatlar ichidin, héchbir adwukatning bundaq délolargha qol tiqishni xalimaydighanliqini éytqan.

“Kishilik hoquqni közitish orni „ning diyishiche, sotchilar we nazaretchi xadimlarning hemmisi yerlik organlarning tesirige uchrighan. Bu teshkilat yene pütkül délo jeryanida éniqsizliq mewjutliqini tenqid qilghan. Mezkür teshkilat: nöwette qaysi ademlerning sot jeryanigha qatnashqanliqi éniq emes, emma chetel muxbirliri we xelqara közitish xadimliri neq meydange kirmigen, dédi.

Fransiye seyshenbe küni “Yawropa déplomatliri qatnashmighan 5- iyul weqesining mezkür hökümi” üchün epsuslinidighanliqini bildürgen!

3) Xitayda Gheripni Keng Kölemde Èchish Shuari Yene Yangridi

Xinhua tori 16-oktebir xewiri:

10-nöwetlik gherbi rayon xelqara körgezmisi shundaqla Zhongguo gherbi diyar xelqara hemkarliq kéngishi yighini Chengduda échildi. Xitay prezdenti Wenjiabao échilish murasimida söz qildi.

Xinhua torining 16- oktebir télégrammisida, 10 dil kéyin Zhongguo hökümiti gherbni keng kölamde échish shuarini qayta yangratti. Wenjiabao 16- oktebir Zhongguo hökümitining hazir yéngidin 10 yilliq gheribni échishni chongqurlashturush toghrisidiki élan qildi. Aanalizchilarning qarishiche, bu Xitayning sherq we gherbning tereqqiyatidiki perqni töwenlitish meqsitide bu shuarni otturigha qoyghanliqini délillaydu.

Gerche yengi siyasetning konkret layiheliri ashkarilanmighan bolsimu, Wenjiabao Chengduda échilghan 10 – nöwetlik Xitayning gherbi diyar xelqara körgezmisi shundaqla ikkinchi nöwetlik Zhongguo ikkinchi nöwetlik gherbi diyar xelqara hemkarlik kéngishi yighinining échilish murasimida söz qilghanda alahide qilip, Xitay hökümiti gherbni échish togrisidiki qarari tewrenmeydu, siyasiti özgermeydu, küchi ajizlashmaydu degen.