Germaniye Kishilik Hoqoq Tekshürüsh Ömikining Sherqiy Türkistangha Qilghan Ziyaritining Ehmiyiti Heqqide

Germaniye parlamenti Kishilik hoqoq komutétining ezaliridin terkip tapqan tekshürüsh ömikining Sherqiy Türkistangha qilghan tunji qétimliq ziyariti, weten ichi we sirtidiki Uyghurlar arisida küchlük hayajan peyda qilghan, Germaniyede paaliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatliri bu qétimqi tarixiy ziyarettin intayin memnun bolghan idi.

Chetellerdiki bezi Uyghur siyasi paaliyetchiliri bu qétimqi ziyaretni, < Uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisining Germaniye hökümiti we parlamentining resmi küntertiwige kirgenlikining roshen ipadisi, Germaniye parlamentining bu dadil herikiti, Yawropa birlikige eza bashqa döwletlerningmu Uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitige bolghan qiziqishini ashurushi mumkin > dep qarimaqta.

Sherqiy türkistandiki Xitay metbuatlirida, Germaniye kishilik hoqoq tekshürüsh ömikining bu qétimqi ziyariti, adettiki ehmiyetsiz bir xewer süpitide qisqighine yer alghan bolup, < Xin jiang géziti > ning xewer qilishiche, bu tekshürüsh ömiki Ürümqide < aptonom rayon > ning muawin reyisi Jappar hebibulla bilen körüshüp söhbet élip barghan.

Jappar hebibulla bu qétimqi körüshüshte qilghan sözide, Sherqiy Türkistanning iqtisadining uchqandek tereqqi qiliwatqanliqini, jemiyet amanliqining muqim, milletlerning inaq – ittipaq ikenlikini, her millet xelqining shat – xoramliq ichide bayashat yashawatqanliqini, hazir bu rayonning tarixtin buyanqi eng tereqqi qilghan dewirge qedem qoyghanliqini bayan qilghan.

Emiliyette bolsa bu rayonda iqtisat tereqqi qilghini bilen, bu rayonning heqiyqi igiliri hisaplanghan Uyghurlarning mutleq köp qismining yenila namratliq we ach – yalingachliq halitide yashwatqanliqi, iqtisadi kirim we turmush sewiyesi jehette bu rayondiki Xitay köchmenliri bilen Uyghurlar otturisidiki periqning yildin – yilgha zoruyup bériwatqanliqi, Sherqiy türkistanda muqimsizliq amillirining köpeygenliki, milliy ziddiyet we ixtilaplarning üzlüksiz küchüyiwatqanliqi, Uyghurlarning insani heq – hoqoqlirining tarixta misli körülmigen derijide éghir ayaq – asti qiliniwatqanliqi bolsa Germaniye kishilik hoqoq tekshürüsh ömikidikilerge besh qoldek ayan.

Chünki bu mesililer yeqinqi yillardin buyan Germaniye metbuatliri we Germaniyediki kishilik hoqoq teshkilatliri teripidin izchil türde tekitlinip kéliniwatqan mesililer bolup, Germaniye parlamentidimu bu heqte köp qétim muhakime we talash – tartish élip bérilghan idi.

Burun, Germaniyediki siyasi partiyeler we kishilik hoqoq teshkilatlirining Sherqiy türkistan mesiliside Xitaygha bolghan étirazi, Uyghurlarning siyasi seweptin délil – ispatsiz tutqun qilinishi, türmilerde éghir qiyin – qistaqqa uchrushi we ölüm jazalirigha höküm qilinishidin ibaret bu nuxtigha merkezleshken idi, hazir bolsa ularning étiraz qilish dayirisi peydin – pey kengiyip, köchmen yötkesh siyasiti arqiliq Uyghurlarni öz wetinide azsanliq orungha chüshürüp qoyush, Uyghurlargha qaritilghan mejburi dinsizlashturush herikiti, Uyghurlarning neslini qurutushni meqset qilghan < pilanliq tughut > siyasiti, Uyghurlarning til – yéziqini yoqutushni meqset qilghan < qosh tilliq oqutush > siyasi, Uyghurlarni Xitaylashturush qedimini tézlitishni meqset qilghan Uyghur qizlirini Xitaygha mejburi ishlemchilikke iwetish siyasiti … qatarliqlarmu ularning küchlük naraziliqini qozghawatqan mesililerge aylandi.

Germaniye hökümiti, parlamenti we herqaysi kishilik hoqoq teshkilatliri, Sherqiy Türkistanning nöwettiki riyal weziyiti we Uyghurlar duch kéliwatqan zulum we besimlar heqqide sestimiliq melumatqa ige.

Dimek, < aptonom rayon > ning muawin reyisi Jappar Abdullaning Germaniye kishilik hoqoq tekshürüsh ömikige qilghan yuqarqi bayanliri bolsa, mahiyette közining ichige qarap turup yalghan éytishtin bashqa nerse emes idi.

Nöwette Uyghurlar we Sherqiy Türkistan mesilisi Germaniyediki kishilik hoqoq teshkilatlirining mohim küntertiplirining biri bolupla qalmastin, hetta Germaniye parlament ezaliri ichidimu Uyghurlar mesilisige qiziqquchilar we hesdashliq qilghuchilarning sani köpüyüp barmaqta.

Gerche Xitay hökümiti ilgiri Germaniyediki bezi Uyghur teshkilatlirini we Uyghur siyasi paaliyetchilirini < terorist teshkilat > we < terorist > dep élan qilip, Germaniye hökümitidin ularning paaliyetlirini chekleshni telep qilghan bolsimu, emma Germaniye hökümiti Xitayning bu jehettiki yolsuz teleplirige perwasiz qarap kelmekte we Rabiye xanim bashchiliqidiki Uyghur milliy herikiti bilen bolghan diyalogni üzlüksiz kücheytip kelmekte.

Mesilen, ötken yili Germaniyening bash ministiri Merkel xanim Xitayni ziyaret qilghanda, Tibet mesilisi bilen birge yene, Uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitinimu alahide tilgha alghan, shundaqla Germaniye hökümitining bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitige yeqindin diqqet qiliwatqanliqini eskertken idi.

Bu, Germaniye tarixida tunji qétim bir bash ministirning < Uyghur > digen kelimini tilgha élishi, shundaqla Xitay bilen bolghan muzakirilerde Uyghurlarning kishilik hoqoq mesilisini biwaste otturigha qoyushi idi.

Germaniyediki Uyghur teshkilatlirila emes, Germaniyediki öktichi partiyeler, Kishilik hoqoq teshkilatlirimu Germaniye hökümitini we parlamentini, Uyghurlarning kishilik hoqoq wziyitini yeqindin küzütüshke we Sherqiy Türkistangha mexsus tekshürüsh ömiki iwetip, Uyghurlarning kishilik hoqoq ehwali heqqide emiliy tekshürüsh élip barishqa dalalet qilip kelgen idi.

Mesilen, Xelqara kechürüm teshkilati Germaniye shöbisining bash katibi Barbara xanim ötken yili muxpirlargha qilghan sözide, Xitay bilen bolghan muzakirilerde nöwettiki iqtisadi kirizes bilen birge yene, kishilik hoqoq mesilisiningmu dayim küntertipte bolushi lazimliqini, chünki Tibetlikler bilen Uyghurlarning kishilik hoqoq weziyitining intayin nachar bir weziyette turiwatqanliqini tekitligen idi.

Yene Germaniye parlamentidiki yeshiller partiyesi parlament ezaliri ömikining reyisi Volker Beck ependi, ötkn yili öktebirde élan qilghan bayanatida, olimpik sewebi bilen Xitayning axbarat saheside biraz yumshash körülgen bolsimu, emma Tibet bilen Sherqiy Türkistanda bu jehette hech bir özgürüshning bolmighanliqini, bu ikki rayonning kishilik hoqoq weziyitining yenila intayin berbat bir weziyette turiwatqanliqini, köpligen kishilerning tutqun qilinip türmilerge tashliniwatqanliqini, shu seweptin bu ikki rayonning hazir dunyaning diqqet – étibarini qozghawatqanliqini eskertip kélip, < shunga bash ministir merkel xanimning bu ikki rayongha qiziqiwatqanliqini Xitay dayirlirige bildürüp qoyushi nahayiti mohim > dep körsetken idi.

Germaniye bolsa, Xitay bilen qanun – tüzüm we kishilik hoqoq söhbitini eng burun yolgha qoyghan döwlet bolup, Xitayning heqiyqi bir qanun döwlitige aylinishigha heydekchilik qilish we Xitayning kishilik hoqoq weziyitining yaxshilinishigha türtke bolush meqsidide, 2000 – yilidin étibaren Xitay bilen Qanun – tüzüm we kishilik hoqoq söhbitini yolgha qoyup kelmekte.

Sherqiy Türkistan rayoni bolsa Germaniyediki kishilik hoqoq teshkilatlirila emes, ediliye organlirimu yeqindin diqqet qilip kéliwatqan rayonlarning biri.

Germaniyediki kishilik hoqoq teshkilatlirining qarishiche, Sherqiy Türkistan rayoni bolsa Xitay boyiche qanun – tüzüm eng nachar rayonlarning biri bolup, her derijilik siyasi – qanun tarmaqliri bu rayondiki Uyghurlar bilen Xitay köchmenlirige qarita qanun jehette bashtin – axiri ikki xil ölchem siyasitini yürgüzüp kelmekte.

Yeni, qanun tarmaqliri xitay köchmenliri aldida yumshaq we muressechi, Uyghurlargha qarita rehimsiz we derijidin tashqiti qattiqqol.

Nöwette Sherqiy Türkistan rayonining Xitay boyiche siyasi mehbuslargha qarita ölüm jazasi ijra qiliniwatqan birdin – bir rayongha aylinishimu bu nuxtini toluq ispatlap turmaqta.

Uzun yillardin buyan Xitay merkizi hökümitining Sherqiy Türkistandiki der derijilik qanun tarmaqlirining asasi nishani we küchini, atalmish < 3 xil küchler > dep atalghan we özlirining milliy, diniy we insani heq – hoqoqlirini telep qilghuchi Uyghurlargha zerbe bérishke qaritishni tekitlep kéliwatqanliqi, Germaniye qanun tarmaqlirining eng küchlük naraziliqini qozghawatqan mesililerning biridin ibaret.