Wang le quanni Xelqara Sotta Jawapkarliqqa Tartish Lazim

Yéqinda Ispaniye döwlet sotining, < Xin jiang Uyghur aptonom rayonluq partikom > ning sekritari Wang le quannimu öz ichige alghan 8 neper Xitay emeldarini insaniyetke qarshi jinayet gumandari süpitide sotqa chaqirghanliqi, chetellerde paaliyet élip beriwatqan Uyghur, Tibet, Mongghul teshkilatliri, shundaqla xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirini alahide memnun qilish bilen birge, herqaysi ellerde yashawatqan Uyghurlar arisida Wang le quanning Sherqiy Türkistandiki jinayi qilmishliri heqqide qaytidin bes – munazire qozghulushigha sewepchi boldi.

Uyghur milliy herikitining rehbiri Rabiye Qadir xanim ötkendeYawropagha qilghan ziyariti jeryanida, eger Xitay merkizi hökümiti rastinla Sherqiy Türkistandiki milliy ziddiyet, toqunush we ixtilaplarni peseytishni xalisa, aldi bilen, Xitayning asasi qanuni we < milliy teritoriyélik aptonomiye qanuni > ni eghir derijide ayaq – asti qilip, Sherqiy Türkistan xelqighe qarita ochuq – ashkare halda irqiy tazilash siyasiti yürgüziwatqan, Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning mediniyitini yoqutush herikitige bashlamchiliq qiliwatqan, yerlik xelqqe qarita rehimsizlerche basturush, qanunsiz tutqun qilish we öltürüsh herikitige qomandanliq qiliwatqan Wang le quanni derhal wezipisidin élip tashlap, jinayi jawapkarliqqa tartish üchün Xitay ali sotigha tapshurup berishi kerekligini tekitlep ötken idi.
Emiliyette bolsa rabiye xanimning yuqarqi telipi, peqet chetellerde paaliyet élip beriwatqan Uyghur teshkilatliri we Uyghur jamaitining telipi bolupla qalmastin, belki weten ichidiki yerlik xelqningmu ortaq arzusi idi.
Chünki , Wang le quan < aptonom rayonluq partikom > ning sekritari bolghan 14 yildin buyan, Sherqiy Türkistandiki Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning ununggha bolghan naraziliqi we öchmenliki shunche küchüyüp barmaqta.
Nöwette weten ichidiki tor betliridimu, Wang le quannning Sherqiy Türkistandiki qilmish – etmishliri ashkare halda tenqitlengen bes – munaziriler köpüyüp barmaqta.

Wetendin kelgen bezi inkaslardin melum bolushiche, Uyghurlarning neziride hazir, 1949 – yilidin buyan < aptonom rayonluq partikom > ning bash sekritari bolghanlarning ichide, Wang en mao bilen Wang le quan Yerlik xelqning eng küchlük nepriti we qaghishigha uchrighan ikki shexis bolup, Wang le quanning Uyghurlarni irqiy jehette tazilash we atsimilatsiye qilish jehette qoshqan töhpisi Wang en maoningkidinmu eship shüshidu, shunga yerlik xelq Wang le quanni tarixta ötken qanxor militarist sheng shi caige teqlit qilip, < Wang shi cai > dep atap kelmekte.

Wang le quan hazir xelqaradimu nami chiqqan < meshhur shexis > lerning biri bolup, kéyinki 10 yildin buyan Xelqara kechürüm teshkilati we bashqa türlük kishilik hoqoq teshkilatliri teripidin Uyghurlarning kishilik hoqoq weziyiti heqqide elan qilinghan doklat, axbaratlarda , < Wang le quan > digen bu isim izchil türde yer élip kelmekte we unung, Sherqiy Türkistanning kishilik hoqoq weziyitining yildin – yilgha nacharlap berishida, Uyghurlarning siyasi, iqtisadi, diniy we medini heq – hoqoqlirining eghir derijide depsendichilikke uchrushida bash rolni oynap kéliwatqanliqi tekitlep kélinmekte.

Insanlarning < meshhur > bolushining ikkila yoli bar, biri yaxshi tereptin, yene biri bolsa yaman tereptin. Wang le quan bolda del selbi jehettin dang chiqarghan < meshhur shexis > lerning biridin ibaret.
Xuddi aldinqi qétimliq anglitishimzda tekitlep ötkümündek, kéyinki bir – ikki yildin buyan, chetellerdiki bezi uyghur teshkilatliri Wang le quanni merkizi Gollandiyening Lahey shehridiki xelqara sot mehkimisige berish üchün, unung jinayi qilmishli heqqide sestimiliq halda délil – ispat toplashqa tiriship kelmekte.

Ularning qarishiche, Wang le quan, xelqara sot mehkimisining jazalash shertlirige alliqachan toshqan bolup, uni xelqara sot mehkimisining qanun – pirinsipliri boyiche, Uyghurlargha qarita qanunsiz we délil – ispatsiz halda tutqun qilish, türmilerde eghir qiyin – qistaqqa élish we öltürüsh herikitige qomandanliq qilish;
Uyghurlargha qarita irqiy tazilash siyasitini yolgha yoqup, ularning milliy mediniyitini we dini étiqatini yoqutush siyasitige qomandanliq qilish;
< eshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen niqap bilen, Uyghurlarni öz yurti we makanidin mejburi sürgün qilish herikitige qomandanliq qilish;
Uyghurlarning tenichliq sheklide élip barghan naraziliq heriketlirini herbi küch arqiliq qanliq basturushqa qomandanliq qilish … qatarliq jinayetliri üchün jawapkarliqqa taritsh kerekligini tekitlep kelmekte.

nöwette Sherqiy Türkistandiki milliy ziddiyet we toqunushlarning, yerlik xelqning hökümetke qarshi naraziliqlirining tarihta misli körülüp baqmighan derijide küchüyüp kétiwatqanliqi pütün dunya jamaetchilikige bilinip kélinmekte. Naraziliq ashqasiri, milliy qarshiliq körsütüsh heriketlirimu shunche küchüyüp barmaqta.

Peqetla ötken yildin buyan Sherqiy Türkistanning Ürümqi, Kuchar, Peyziwat, Poskam … qatarliq köpligen jaylirida arqa – arqidin qoralliq toqunushlar meydangha keldi, pütün dunyada zor siyasi tesir qozghighan < 4 – awghust Qeshqer Semen yoli weqesi > yüzberdi.
Xitay hakimiyiti < muqimliq > dep towlighansiri, muqimsizliq amilliri shunche köpüyüp barmaqta.

Chetellik siyasi küzetküchilerla emes, hetta Wang lixiong qatarliq hitay demokratik zatlirimu, nöwette Sherqiy Türkistanda kündin – künge küchiyiwatqan milliy ziddiyet we toqunushlarning kelgüside tereqqi qilip, ottura asiya rayonining, hetta dunyaning tenichliqigha xewip yetküzidighan keng kölemlik bir irqiy toqunushqa aylinip qélish mumkinchilikining barliqini, shunga Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaritip kéliwatqan derijidin tashqiri qattiqqolluq siyasitidin waz kechip, ularning arzu – teleplirige estayidil qulaq sélishi we étibar berishi lazimliqini tekitlep kelmekte.

Eger Xitay merkizi hökümiti Uyghur xelqining arzu – teleplirige qulaq salghan bolsa idi, u chaghda aldi bilen Sherqiy Türkistandiki muqimsizliqning bash jawapkari hisaplanghan Wang le quanni wezipisidin élip tashlishi lazim idi.

Epsuski Xitay hakimiyiti del bunung eksiche bir yolni tutup keldi, Sherqiy Türkistan qalaymiqanlashqansiri, yerlik xelqning naraziliqliri kücheygensiri Wang le quanning mensiwimu shunche eship bardi.

Hetta Wang le quan Xitaydiki eng zor xiyanetchilik dilolirining birige chétilip qalghan mezgillerde, yeni, hitay kommunistik partiyesining 16 – qurultiyida, Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutéti siyasi birosining ezaliqigha östürüldi.

Xuddi eyni chaghda < Tibet aptonom rayonluq partikom > ning sekritari bolup yürgen mezgilliride Tibetliklerning eng küchlük nepriti we qaghishigha uchrighan Hu jin taoning, öse – öse axiri Xitay kommunistik partiyesining bash sekritari we Xitayning döwlet reyisige aylinip qalghinidek, Uyghur xelqining nepriti we qaghishigha uchrighan Wang le quanning östürülüshimu, unung tili we dili bilen, Xitay merkizi hökümitining tili we dilining bir ikenlikini ochuq körsütüp turmaqta.