Xitayning Sherqiy Türkistandiki Siyasiti Nime?

Weten ichidiki bir qishim wetendashlirimizda mundaq bir xata chüshenche bar, u bolsimu Xitayning esli siyasiti toghar idi, biraq siyaset “Xinjiang’gha kelgendin kéyin özgirip ketti. Beijingning “Xinjiang”gha qaratqan siyasiti eslide yaxshi idi” diyishmekte. Undaqta Xitay merkizi hökümiti rastinla “Xinjiang “gha yaxshi siyaset yürgüzwatamdu? Hemme gunah “Uyghur aptonum rayonluq xelq hökümiti we partikomdimu? Beijingning Sherqiy Türkistangha qaratqan siyasiti eslidin yaxshimidi ?

Emeliyette ishalar undaq addiy emes. Bir qisim nadan xelqimiz Xitayning eziz wetinimizge yürghüzüp kéliwatqan siyatining mahiyitini chüshenmey, Xitayning chalghan dépigha usul oynap kommistik partiyini we mustemlikichi hakimiyetning qanxur siyatini qobul qilip kelmekte. Xitay merkiz hökümitining Sherqiy Türkistangha yürgüzgen siyasiti bashtin axir birdek bolup, Sherqiy Türkistanni özlirining ayrilmas we menggü qolida turdighan bir mustemlikisi dep qarap kelgen we uninggha chirayliq qilip ”Xinjiang Uyghur aptonum rayoni” digen isimni qoyup Uyghur xelqining yükek aptonumitye hoqoqidin behriman bolidghanliqini Uyghur xelqining öz - özni idare qildighalini tekitligen idi. Biraq bu emeliyette Xitay merkizi hökümitining bir qiltiqi bolup, Uyghur xelqining barliq hoqoqi tartiwelinip emeliyette bügünkidek ikkinchi derijilik puqra ornigha chüshüp qlishqa del Xitay merkiz hökümitining Sherqiy Türkistangha yürgüzgen mustemlikichilik siyasiti sewep bolghan idi.

Toghar, Xitay qarimaqqa shundaq chirayliq qanon nizam we siyaset qaralmilarni béktip, Sherqiy Türkistandiki milletlerni barawer qohoqqa ige qilgahandek qilidu. Biraq siyaset digen bu nerse peqet qeghez yüzidiki quruq bir nese bolup, Sherqiy Türkistandiki aptonumiye siyasiti we hoqoqi emeliyette nami bar jismi yoq, bir nersige aylinip qaldi. Uyghur xelqi eyni chaghlarda behriman bolghan azghine bir qisim hoqoqlarmu Xitay mustemlikichi hakimiyiti we köchmenliri terpidin pütünley tartiwelin'ghan bolup, Uyghur xelqining hazir peqet ash - tamaq yiyish we hawadin nepeslinish hoqoqila qalghan. Nurghur weten ichidiki Uyghurlar Sherqiy Türkistanning shekilsiz bir chong türmige aylanghanliqidin waysimaqta.

Uyghur xelqining üstindin yürgüzwatqini heqiqiy mustemlikichilik siyasiti bolup, hergizmu Xitay mustemlikichi dairliri we Beijing merkiz hökümiti éytip kéliwatqandek aptonomiye siyasiti emes. Bu siyatset kommunist Xitay tajawuzchi armiyisi Sherqiy Türkistanni bésiwalghandin kéyin izchil özgermey keldi. Hem buningidn kéyinmu menggü özgermeydu. Sherqiy Türkistangha yürgüziliwatqan siyasetke sepsélip qaraydighan bolsaqla Uyghyur xelqining mustemilike xelq yeni ikkinchi derijilik puqra ornida turiwatwatqanliqini, Xitay köchmenlirning bolsa bu jayning hoqoqdarliri we shundaqla hojayini ikenlikini köreleymiz. Bu zéminning esli igisi kim idi? Kim aptonumiye hoqoqini yürgüzgüchi idi? Emdi nime boldi? Nimishqa orun özgürüp qaldi? Nime üchün Xitay merkizi hökümitining aptonumiye siyasiti bar turup bu siyaset Uyghur elida depsende qilinidu? Ejiba Uyghur aptonum rayonluq xelq hökümétining siyasetni burmilap xata siyaset yürgüzishige héchkim diqqet qilmigahnmu? Beijingning bu ishalrdin xewiri yoqmu? Beijing “ öz qolida turghan atalmish ”Xinjiang Uyghur aptonum rayonluq hökümet”ni bashquralmamdu? Eger hemme ishlarni bilse nimishqa uninggha yol qoyidu? Nimishqa shunche uzun waqit uninggha sokut qilip turidu? Bu ishlar weten ichi sirtidiki bir qisim nadan kishilirmiz oylap kelgendek undaq addiy ishlar emes. Xitayning “Xinjiang”gha qaratqan siyaisitining mahiyiti menggü özgermeydu. Uyghur xelqimu hem bu xil ikkinchi derijilik puqraliq ornidin qéchip qutulalmaydu. Mustemlikichi hakimiyet texittin chüshmeydiken, Sherqiy Türkistandiki mustemlikichilik siyaset menggü dawam qilidu. Bu Xitay merkiz hökümitining özgermes siyasiti.