Sherqiy Türkistanda Pasport Béjirishtiki Qiyinchiliqlar

Sherqiy Türkistanda pasport béjirish üchün Uyghurlar aldigha nurgun qiyinchiliqlar peyda qilinghan bolup, oxshash bir ziminda yashawatqan Uyghur xelqi bilen Xitay xelqige qaritilghan pasport béjirishtiki telepler pütünley periqliq bolup, pasport bérishtin ibaret mushu addiy bir resmiyettin Sherqiy Türkistanda yürgüzüliwatqan mustemlikichilik siyasetning irqiy ayrimichiliqi roshen körünüp turidu.

Xitayning pasport büjirishni qiyinlashturushi chetellardiki Uyghur dawasining kochiyishi, Uyghur xelqining chetellerdiki milliy musteqilliq teteplirining bargenséri yuquri pellige koturlushi bilen barganséri qiyinlashqan bolup,”oghrinng yuriki pok pok” digendek,kommunist Xitay ezeldin Uyghur xelqige qaritilghan mustemlikichiliq siysitning jahan xelqige bilip qélishidin we Uyghur awazining xelqlarada kochiliyip kétishidin esirep yürgen bolghachqa, Uygghur xelqining pasport béjirishinigha pütün kochi bilen tosqunlqu qilip, amal bar Uyghur xelqige pasport béjirip bermeslikning bahanisini izdigen.

Undaqta pasport béjirishtiki qiyinchiliqlar qaysilar? Bunigda Uyghur xelqige qaritilghan birinchi tosaq cheteldin kélidighan teklip qeghez bolup, adette Xitay puqralargha qattiq telep qoyulmighan bilen, Uyghur xelqining teklip qeghizige qoyuldighan telep heddidin tashqiri qattiq bolup, eger islam döletliridin kelse buni dinniy uqush üchün chiqmaqchi digenni bahane qilip pasport béjirishni ret qilidu. Eger adetteki terqiy qiliwatqan we yaki tereqiyat sewyisi Xitaygha yetmeydighan döletlerge chiqmaqchi bolsa peqet chégrdin chiqish üchünla pasport béjirmekchi dep ret qilishi mumkin, eger USA, Canada, Europa, Australiya qatarliq döletlerge chiqmaqchi bolsa bu jaylarda Uyghur herkiti küchiyip ketken jaylar bolghachqa, bu jaygha chiqip milliy bölgünchilik qilmaqchi digenni bahane qilip ret qilishi mumkin. Undaqta qaysi döletning chaqiriqini élish kérek? Xitay puqraliri üchün qaysi döletning chaqiriqi bolsa bolidu, biraq Uyghur üchün dunyadiki 200 din köp döletning ichide chaqiriq qeghizi inawetlik boldighini sanaqliqla. Bir din bir amal Xitay bilen munasiwéti alahide yaxshi bolghan, birer Xitaygha qarshi herkiti bolup qalsa derhal qolgha alghili bolidighan we Xitaygha ötküzüp bérish éhtimalliqi yuquri bolghan döletlerdin ibaret.

Uningdin bashqa yene bir tosaq, Ürümchige nopos yötkilip kelgen nopos choqum 5 yil turushi kérek. Bunnigdin körüwélish tes emes, bu syaset peqet Uyghurgha qaritilghan bolup, köpligen Uyghur yashlirining aldinin tosushtin bashqa nerse emes. Bu siyaset tüpeyli pasport béjirelmigen Uyghurning sani xéli köp salmaqni igelleydu.
Pasport béjirilidighan jediwelmu Uyghurlargha köp bolup, adette Xitaylargha bir parche jediwel bérilse, Uyghurlargha üch parche jediwel bérildu. Xitaylarning pasportti bir ikki hepte ichide chiqsa, Uyghurlarning pasportti eng téz bolghanda bir aydin köprek waqitta chiqidu. Biraq bundaq qisqa waqitta pasport alidighan Uyghur sanaqliqla. Köpinche Uyghurning pasporti ikki yaki üch ayda chiqishi mumkin, buningda tekshüshürüshning ching bolushi, mes'ul saqchilarning türlük bahane sewepler bilen resmiyetni béjirip bermesliki, yoq bahane seweplerni körsitip, orunsiz jaylargha ewétip munasiwetsiz kishilerning imzasini we tamghisini qoydurushni telep qilishi, qatarliq köpligen sewepler bar. Bérilghen jediwel köp bolghan iken baridghan jaymu köp bolidu. Baridighan jay köp bolsa béjirdighan resmiyetmu köp bolidu. Resmiyet köp bolsa qilidghan ishmu köp bolidu. Qilidghan shunche köp ishning ichide bir ishtin chataq chiqsila, yaki birer ispat kem bolsila, pasport béjirish yoqqa chiqti digan gep.

Paspport béjirish eswalidin qarighanda, qiz oghullargha we chong kichiklerge, hem Sherqiy Türkistanning jay - jaylirigha qoyulghan telep oxshash emes bolup, omumen qilip éytqanda pasport béjirish Uyghur xelqi üchün” xuddiy asmangha chiqqan’dek bir ishqa aylinip qlaghan. Nurgun Uygurlar paport béjirish üchün nurgun pul xejlep, nurghun japa tartip, mangmighan yoli qalmighan. Bir qisim Uyghurlar gerchre pasport éliwatqan bolsimu biraq, yenila mutleq köp qishim Uyghurlar pasport lalamighan. Jenubiy rayonlarda Uyghurlarning pasport élishi birdek cheklengen bolup, nime üchün cheklengenliki toghursida éniq chüshenche bérilmigen. Belkim bu Uyghurlarning “weten xaini “ bolghanliqi üchündur. Xitaylarmu hem Uyghur xelqige ishenmeydu. Uyghur xelqini Jong goluq digen bilen, biraq könglide Uyghurlarni Jong goluq dep qarimaydu. Bu nuqta bultur Beijingda ötküzülgen olimpik yighinida nahayiti éniq bolghan polattek pakitlar bilen ispatlandi. Buning Uyghulrlar emes belki Xitay hakimiyiti özi ispatlap berdi.

Nöwette Ürümchi we Qaramay qatarliq bir nechche sheherdila Uyghurlanring pasport béjirish imkaniyi bar bolup, bu sheherlerde béjiriliwatqan Uyghurlarning pasporti, Xitayning pütkül Sherqiy Türkistanda Uyghurlargha barawer muamile qiliniwatqanliqning we Uyghurlargha pasport cheklimisi qoymighanliqinig ispati bolup turmaqta. Biraq hiliger Xitay meyli qnadaq qilsun, Sherqiy Türkistandiki köpligen Uygghurlarning paspport alalmighanliqi bir munazire telep qilmaydighan heqiqet.