Uchur we Tehlili

1) Sherqiy Türkistandiki Yene Bir Yéngi Mesile Xiristiyanlarning Teshwiqat Jéngi

Yéqinqi yillardin buyan chet'ellerning nurghun din teshwiqatchiliri türlük bahane sewepler bilen Sherqiy Türkistanda turup, keng Uyghur yashlirigha Xiristiyan dinini teshwiq qilip, yoldin chiqqan, imani kamil bolmighan bir qisim azghun yashlarni öz yénigha tartip, Xiristiyan dinining tesirini Uyghur jemiyiti ichide yushurun halda kéngeytishke urunmaqta.

Yéqinda wetendin kelgen bir melumatta ashkarlinishche melum bireylen torda bir Uyghur qizi bilen parangliship qalghan. Bu qiz söhbet jeryanida özining Xiristiyan dinigha ishinidighanliqini, özining Xiristiyan bolghanliqning bashqilarnig bilip qélishidin qorqup qalmaydighanliqini éytqan we özining resimni internet torida élan qilsa bolidighanliqini hem buningidin özning razi ikenlikini éytip ötken. Bu Uyghur qizning biperwaliqi hem mushuninggha ohshash sözni teptartmastin jemiyette ashkara qilalishi elbette weten ichi sirtidiki kallisi segek herqandaq bir kishini oygha salmay qalmaydu.

Melum bolushche, bu Xiristiyan dinini teshwiq qilghuchilar oqush we tetqiqat bahanisi hem Uyghur tiliq üginishni qalqan qilip, jemiyetning her sahesidin oxshash bolmighan kishilerni öz yénigha tartip, ular bilen asta - asta yéqinliship, ulargha English tili ügitip qoyush, ulargha yardem bérish qatarliqlarni bahana qilip turup, ulargha Xiristiyan diniy bilimlirini teshwiq qilish salmiqini ashurghan. Buning netijiside bir türküm Uyghur yashlar bu xildiki saxta tashwiqatqa asanla ishinip kétip özlirimu bilip bilmigen halda Xiristiyan muritlirigha aylinip ketken. Yeqinqi bir nechche yildin bu yan bundaq ishlar kishilerni közige pat pat chéliqip, keng Uyghur tor betliride élna qilinip, Uyghur jemiyitide zor ghulghula qozghighan.

Bu bir torkum chetellik din teshwiqatchiliri Sherqiy Türkistanning ijtimayi muqimliqining dawalghup turwatqanliqi, mustemlikichilik siyaset we qatmuqat zulumgha uchirap, qelbi éghir jarahetlengen xelq ammisining qiyinchiliqta turwatqan pursitin paydilinip, ulargha iqtisadi yardemni yemchuq qilip turup Xiristiyan dininigha mejburlash, alliqachan Xiristiyan bop ketken bir qisim ixlasmen Xiristiyan Uyghur yashlirni jemiyette teshwiqat élip bérishqa orunlashturup, Uyghur jemiyitide ijtimayi dawalghusni keltürüp chiqarmaqta.

Bu xil ehwalning mewjut bolup turushi we künséri ewj élip kétishi, Sherqiy Türkistanning milliy musteqilliq herketliri we Uyghur xelqining bir niyet bir meqsette itpaqliship Xitay mustemlikichi dairlerning Uyghur xelqige séliwatqan zulumlirigha qarshi turush köreshliri üchün intayin paydisiz bolghan ehwaldur. Bu bir türküm Xiristiyan din teshwiqatchiliri, zor meblegh serip qilip Uyghur tildiki kitap jornal gézit, radio we tor betlirini qurup, teshqiqat salmiqini ashurup, Uyghur jemiyitini Xiristiyanlashturushqa urunmaqta. Bu xildiki ehwalda weten ichidiki herbir qérindishimiz choqum kallisini segek tutup, bu xildiki saxta teshwiqatlargha onumi yüzlük taqabil turup, özining iman étiqadini mustehkemlishi we herqandaq teshwiqatqa küchlük rediye bérip, xelqimizning milliy kimlikini, özining mingyildin béri étiqad qilip kéliwatqan muqeddes islam dinigha ching yepıshi kérek.

Ot Yürek

2 ) Qoshtilliq Maaripni Yolgha Qoyushning Zürüriyiti Barmu?

Xitay hökümétining Sherqiy Türkistanda qoshtilliq maaripni resmiy yolgha qoyghinigha 10 yildin ashti. Qoshtilliq oqutush deslepte aliy mekteplerde undin kéyin ottura mekteplerde undin kéyin bashlanghuch mekteplerde eng axirda teyyarliq sinip we balilar yesliside yolgha qoyulup, mana hazir Sherqiy Türkistanning bulung puchqaqlirida omuliship boldi. Xitay höküméti bu siyasetning tézdin omumlishi üchün ghayet zor maddiy we adem küchi chiqirip, nughun iqdisad sérip qilip qoshtilliq balilar yeslisi qurushni qollidi we qurup berdi. Uyghur oqutquchilardin türkümlep qosh tilliq oqush üchün Xitay tili sewiye yitishtürüshke ewetti. Mekteplerde Xitay tilida ders bérelmigen oqutquchialarni ishtin boshatti we yaki baldur pénsiyige chiqishqa mejburlidi. Oqughuchilar hezim qilalmisimu mejburi yosunda Xitay tilda oqutush élip bérishni dawamlashturup Uyghur milliy mariping jumlidin Uyghur oqughuchilarning bilim igellesh yoligha tosqunluq qilip, ularning unverisal sapasining zorderijide chékinip kétishini keltürüp chiqardi. Milliy maarip yoqilish xewipige duch keldi. 10 yilliq tereqiyat jeryanida, milliy maarpining süppiti we sewiyisi ashmastin ekische éghir derijide töwenlep ketti. Xitay maaripi bilen Uyhghur milliy maaripi otturidiki eslidinmu bar bolghan periq kichiklimey ekische téximu chongiyip, ornini toldurwalghusiz ziyanlar kélip chiqti. Bundaq ehwal Sherqiy Türkistanda yene 10 yil dawam qildighan bolsa, Sherqiy Türkistanda öz aldigha mewjut bolup turwatqan Uyghur milliy maaripi pütünley yuqulup uning ornini mustemlikichilik xaraktirini alghan Xitay maaripi alidu. Bu eng axirda Uyghur xelqining milliy mewjutliqini saqlap qélish mesilisige bérip taqishidighan chong weqe bop qaldu.

Bu xildiki siyasetning eslidin yolgha qoyulush zürüriyiti barmu? Uyghur xelqi öz tilida oqup, shanliq netijilerni qolgha keltüralmemdu? Uyghur xelqi nöwettiiki uchurlashqan bilim igiliki dewride öz tilini ishletse dewir éqimigha jemiyetning qedimige masliship mangalmamdu? Nechche ming yillardin bu yan özning ana tilida oqup bilim élip, shunche shanliq tarixni yaratqan we shuncha köp alim ediblerni mashhur alimlarni yaratqan uyghur tili nime üchün bügünki künge kelgende weziyetning tereqiyatiga maslishalmay atalmish”xinjiang”ning tereqiyatigha we Uyghurlarning téz tereqiy qilishiga bolghan eng chong tosalghugha aylinip qaldi?

Xitay mustamlikichi dairliri Uyghur xelqini tarix sehnisidin pak - pakize süpürüp chiqirwétish, Uyghur xelqining esli milliy kimlikini untuldurup, milliy asmilatsiye qilip Uyghur xelqini yuqutushtin ibaret bu rezil meqsitige yitish üchün, Sherqiy Türkistanda zor ghulghula qozghlishi we Uyghur xelqining küchlük qarshi turushigha qarimay, intayin chong xewip xeterlik bu pilanni jiddiy yolgha qoyup, mushu esirning 50 - yillirighiche Uyghur diyarini ebediy tinjitish we Uyghur xelqining qarshiliq körsütüsh iqtidarini küch quwitini pütünley yoq qilish üchün jiddiy herket qilmaqta.
Sherqiy Türkistanda eslide Uyghur tilini yoqutushni asasiy meqset qilghan bu xildiki atalmish qosh tilliq maarip yolgha qoyulmasliqi kérek idi. Qosh tilliq maaripni yolgha qoyushning eslide héch zürüriyiti yoq idi. Biraq könglige insan qélipidin chiqqan rezil qara niyetleni pükken Xitay mustemlikichi dairliri Uyghur tilning Xinjiangning we Uyghur xelqining tereqiyatigha paydisiz boliwatqanliqini shundaqla jemiyet tereqiyiatigha maslishalmaywatqanliqini bahane qilip turup, qosh tilliq maaripni Uyghur maaripining ornigha dessitip, Uyghur xelqining til yéziqini yoqutush, eng axirda Uyghur xelqinng milliy mewjutluqini yoqutushtin ibaret bu iplas meqsitige yitish üchün tirishmaqta.

Sherqiy Türkistanda qoshtilliq milliy maaripni yolgha qoyushning zürüriyiti hergizmu Xitay mustemlikichilir éytip chüshendürüsh bérip ötkendek “Uyghur tili jemiyetning qedimige égiship teng mangalmighanli bolmastin, belki Uyghur til yéziqi medeniyiti we Uyghur milliy rohining mewjut bolup turushi Xitay mustemlikichilirning Sherqiy Türkistanda mustemlikichilik siyatige chong tosalghu boliwatqan, bu zéminning esli igisi bolghan Uyghur xelqining mewjut bolup turushning mustamlikichi hekimiyetke zor tehtit bolghanliqi we bu tehtidni eng téz surette yuqutushtin ibaret zürüriyetning éhtiyajidin bolghan.

3 ) Xitayning Hubei Ölkisde Choshqa Béqish Meydani Zorluq Küch Bilen Chéqip Tashlinip, Yüzligen Choshqilar Tirik Kömuwétildi, 2 adem Yaralandi

Xitayning xelq torining xewirige qarighanda, 5 - ayning 24 - küni, Hubei ölkisining Yichang shehri Yichang tereqqiyat rayonning Nan Yuan choshqa béqish meydani zorluq küch bilen chéqiwetilgen. 2000 kuwadirat métirdin köprek choshqa qotanliri chéqip tüzliwetilgen, nechche yüzligen choshqilar tirik kömüwétilip, yenjilip öltürülgen. Choshqa béqish meydaninig 2 neper xizmetchisi chéqiwétish jeryajidiki toqunushta yarlanghan, yerlik saqchi idarisidikiler yarlanghanlarni jiddiy qutquzush üchün dohturxanigha wetken. Melum bolushche, zorluq küch bilen chéqiwétishtin burun, choshqa béqish meydani bilen munasiwetlik orunlarning ottursida chéqiwétish tölem puli toghursida kélishim hasil qilalmighan.