Uchur we Tehlil

1) Xitay Mustemlikichi Dairliri Rastinla Uyghur Déhqanlirigha Mulazimet Qilwatamdu?

Tengri tagh torining 5 - ayning 24 - kündiki xewirige qarighanda, Qumul shehri “ulugh wetenge minnetdarliqimizni bildürüp, inaq Qumul qurayli” digen témida medeniyet, pen - texnika, qanun terbiyesini yézilargha yetküzüsh paaliyitini qanat yaydurdi, hemde mol mezmonluq mulazimet paaliyiti arqiliq, keng amminng qarshi élishigha érishti”diyilgen.

Xitay rastinla Sherqiy Türkistanda Uyghur déhqanlirning haligha yitiwatamdu? Heqiqiy yosunda Uyghur xelqi üchün jan köydürwatamdu? Uyghur déhqanlirining ghemini yep, ularning qiyinchiliqlirini hel qilip beriwatamdu?

Buning jawabi birla ”yaq” Uyghur déhqanlirining turmush sewiyisi yururi kötürülghen bolsa, yézilarning sehiye ishliri Xitay mustemlikichi dairliri éytip ötkendek heqiqiy yosunda tereqiy qilghan bolsa undaqta yézilargha “üchni” yaki ”beshni” yüzlendürüshning orni qalamighan bolatti. Hem shundaqla sehiyini yézilarghe déhqanlargha yüzlendürüshning ornimu bolmighan bolatti. Uyghur déhqanllarning bilim sewiyisi qanun tüzüm éngi yuquri kötürülgen bolsa, mana bu künkidek Sherqiy Türkistannning yéza qishlaqlirida yéza kadirlirining déhqanlarning shilisige miniwep hökümranliq sürdighan pursiti bolmighan bolatti. Shundaqla Sherqiy Türkistannning keng yézilirida yashawatqan Uyghur déhqanlarning turmushi bunche qiyingha chüshüp qalmighan bolatti. Buning hemmisi del Xitay hökümétining Sherqiy Türkistanda Uyghur déhqanlar topliship olturaqlashqan keng yézilargha nispeten namuwapiq siyaset yürgüzgenliki we Uyghur déhqanlarning menpetini qilche nezaerge almighanliqi sewep boldi. Del shu seweptin Sherqiy Türkistanning yéziliridin ta hazirghiche nadanliq, qalaqliq, béqinmichilik, mutessiplik, bilimsizlik ehwaliri saqlinip turmaqta. Del shu seweptin Sherqiy Türkistanda keng yézilarda bugünge qeder pajeler toxtimay yüz bérip turmaqta.

Undaqta Xitay mustamlikichi dairliring yézilargha medeniyet, pen téxnika, qanun, sehiyini yetküzüshi Sherqiy Türkistanda heqiqiy menidiki “inaq jemiyet” berpa qilalamdu? Buning éhtimalliqi yoq diyerlik, chünki Uyghur xelqi jümlidin Uyghur déhqanliri mustamlikichilik syisitige uchurghuchilardur. Shundaqla Xitay mustemlikichi dairler terpidin hökümranliq qilinghuchi xelqtur. Xitayning Uyghur xelqini siyasi jehettin erkinlikke érishturmey turup we iqtisadiy jehettin heqiqiy tereqiyatqa érishtürmey turup, inaq jemiyet berpa qilishi peqetla eqilge sighmaydighan bir ham xiyaldin ibaret.


2) Molla Shakirning Meqbirsi Kimge Putlashti ?

Sherqiy Türkistanddin kelgen yéngi xewerge qarighanda, bir tordishimiz yéqinda torda yazma yollap, Uyghur aptonum rayonning Aqsu wilayitige qarashliq Üchturpan nahiyisige jaylashqan Yette Qizlirim meqbirisi taqiwetilgenning azdep, yene Uyghur xelqining danglik milliy qehrimani, wetenperwer shairi Molla Shakirningmu meqbirisining buzghunchuluqqa uchurghanliqini we tashliwetilgenlikini, hazir uning yoqilip kétish xewipige uchrawatqanliqini bayan qilip, barliq Sherqiy Türkistanliq qérindashlarning bu ishqa yéqindin köngül bolup we mustemlikichi yerlik hakimiyetning yolsizliqlirini tosup qélishni murajet qilghan.

Undaqta nime üchün Xitay yéqinqi yillardin buyan Uyghur xelaqining milliy köresh qehrimanliri we dangliq tarixiy shexislirining nuqtiliq qoghdilighan orun qilip békitilghen jaylirni qaytidin pechetlep we uni buzup, Uyghur xelqi üchün bibaha bayliq hésaplinidighan bu orunlarni yoqitiwetish koyida bolidu? Xitayinng asasiy qanunnida we milliy tertoriyilik aptonomiye qanunlirda éniq qilip ”azsanliq milletlerning orum aditini we milliy medeniyet yadikarliqlirini we bayliqlirini qodash belgilengen tursa, nime üchün Sherqiy Türkistandiki mustemlikichi hakimiyet qilche tep tartmastin bu qanunlarni depsende qilip, özi bilgenche ish köridu? Ularning yolsizliqrining bundaq küchiyip kétishige nime sewep boldi? Perde arqisidiki heqiqiy qara qol zadi kim?

Qarimaqqa bu ishlar Sherqiy Türkistanda nor mal adettiki bir ishalrdek körindu, emeliyette bu ishlarning peyda bolush we tereqiy qilishi shundaqla uningdin kélip chiqqan aqiwetlerning selbiy tesiri hergizmu adettiki kichik ish emes. Xitay merkizi hökümitining “Xinjiangning ijtimayi muqimliqini qattiq qoghdap, wetenning birlikige kapaletlik qilish toghursidiki siyasitige asasen Sherqiy Türkistanda qanliq mustamlikichilik siyasiti we Uyghur xelqige nispeten dehshetlik irqiy qirghinchiliq yürgüzwatqan mustemlikichi hekimiyetning bash qomandani jallat Wang lequan Xitay merkiziy hökümitining yuqurqiy siyasitini destek qilip turup, merkizi hökümétining astirtin mehpiy qollisi we pilanlishi astida Uyghur xelqining milliy mewjutliqni teltöküs yoqutup, Uyghur xelqini tarix sehnisidin süpürüp tashlashni meqset qilghan bir qatar dölet térorluq siyasiti yürghüzüp, Sherqiy Türkistanda eslidinmu yaxshi yürgüzülmeywatqan milliy tértoriyilik aptonumiye qanuni we bashqa qanunlarni bir chetke qayrip qoyup, hemme ishta siyasigha asasen ish körüp, Sherqiy Türkistanda mewjut bolghan barliq qanunlarni namda bar, emelde yoq bir nersige ayaldurup qoydi. Shuning bilen herqandaq nerse mejburi yosunda qanun tüzüm pirinsilar boyiche emes, belki mustemlikichi Xitayning siyaset fangjinliri boyiche bir terep qilidndighan boldi. Buning tesirde yuqurqidek, eslidinla Uyghur xelqining bibaha senet esserliri tarixiy yadikarliq orunliri we millliy qehrimanlarning asasliq izliri ziyankeshlikke uchirap , yuqutulup, eng axirda Uyghur xelqini öz tarixi we ejdadini untup Xitay köchmenlirige mejbori yosunda asmilatsiye qilishtin ibaret.

Dimek bu xildiki bir qatar tiragidiyilerning Sherqiy Türkistand yüz bérishi hergizmu tasaddipiyliq emes, belki Xitay merkizy hökümtining qara qoli arqiliq, yerlik mustemlikichi hekimiyetning zor küch bilen ijra qilishi arqishida pilanliq teshkillik ijra qilinwatwan irqiy yoqutush we milliy asmilatsiye qilish siyasitining tipik namayendisidin ibaret.

3) Ürümchi Uyghuri Özini Xarlidi” Namliq Témidin Peyda Bolghan Oylar

Yéqinda wetendiki bir tordishimiz “Ürümchi Uyghuri özni harlidi” namidiki bir témini yollap, Sherqiy Türkistanning paytexti bolghan Ürümchi shehride bolupmu Uyghurlar bir qeder mekezliship olturaqlashqan üchtashtin bashlap jenubiy quwuqqiche bolgha jaylarda körgen anglighanlirigha qarita échinish we narazi bolush hésiyatini ipadilgen we shundaqla Uyghur xelqining nöwettiki rial mesillerge téximu segeklik bilen qarishini telep qilghan.

Dongköwrük we Senshixangza bolsa Uyghur Uyghurlar merkezliship olturaqlashqan, Ürümchi shehridiki eng awat bolghan jaylar bolup hésaplinidu. Del mushu rayonlarda Uyghur xelqining nöwettiki rial mesillirini bayqiwalghili bolidu. Bu jaylarda Xitayning sözi boyiche “Ürümchi shehri boyiche ijtimayi muqimliqi eng nachar, eng tertipsiz, eng qalaymiqan jaylar” bolup hésaplindu. Shundaqla Xitaynng taksi shopurlirimu bu jaygha kelghen heman bu jayni “xeterlik üch burjek rayon” dep atap kishilerni pexes bolushqa ündeydu.

Undaqta Uyghurlar bir qeder merkezliship olturaqlashqan bu jaylar nime üchün shunche qalaymiqan, ijtimayi muqimliqi nachar we türlük jinayetler köp sadir bolidighan jaygha aylinip qaldu? Buning tüp sewebi yenila bujayning asasliq ahalisining Uyghurlardin teshkil tapqanlqidin ibaret. Xitaylar adette Sherqiy Türkistanda Uyghurlar merkezliship olturaqlashqan jaylarni qalaymamaqan, muhiti naqar jimjit muhit yoq dep qarap Uyghurlar bilen bille turushni xalimaydu. Biraq bu mesilining tüp sewebi yenila Uyghur bilen Xitayning bir birige tüptin qarmu - qarshi bolghan we menggü bir - biri bilen sighishalmaydighan qiyametlik düshmenlerdin bolghanliqidin ibaret. Buxil öchmenlik uruqini chachquchilar del Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kerip Sherqiy Türkistanni özinng mustemlikisige ayladurwalghan we Sherqiy Türkistanniing esli igisi bolgha Uyghur xelqini atalmish azsanliq milletke aylandurup, Uyghur xelqi üstindi heddi hésapsiz zulumlar séliwatqan we kommunist rijimlar bilen Uyghur xelqini jazalap qiyanp kelgen Xitay hökümranliridur.

Uyghur xelqi bilen Xitay mustemlikichiliri we Xitay köchmenliri otturisidiki zidiyetni menggü yarashturghili bolmaydighanliqi Xitay hökümranlirigha besh qoldek ayan bolsimu biraq Xitay hökümranliri Uyghur xelqini yenila Sherqiy Türkistangha türmüklep köchüp kélip yerlishwatqan Xitay köchmenliri bilen qan - qérindashlardek innaq, ittipaq ötüshke mejburlap kelmekte. Biraq Xitay ezeldin bu qara niyitige yiteligini yoq. Belki Uyghurlar topliship olturaqlashqan rayonlardin daim digüdek Xitay deirlirige qarshi sadalar kötürlüp turghanliqi üchün, Xitay bu jaylarda bashqa jaylargha qarighanda oxshash bolmighan siyaset we charilerni yolgha qoyup, bu rayonni téshidin qarisa jimjit emma ichidin qarisa türlük zidiyet we ijtimayi mesillerge tolghan qalaymaqan bir jaygha aylandurup qoymaqta. Mana bu Xitay mustemlikichilirning Uyghurlar topliship olturaqlashqan jaylargha qilghan “himmiti we shapaiti’.

Kona Ürümchiliklerning pikirlerge qarighanda ilgiri Ürümchining Dongköwrük we Senshixangza qatarliq jayliri xéli medeniyetlik we retlik hemde Uyghur medeniyi küchlük bolghan jay bolup, kéyinche bu jaylarning ijtimayi mihiti barghanseri nacharliship ketken. Buningda Sherqiy Türkistanda jiddiy özgürwatqan siyasi iqtisadiy we ijtimayi muhitning tesiri bolghandin sirt yene Xitaying bu rayonlargha qaratqan milliy ayrimichiliq siyasitimu zor derijide tesir körsetken bolup, uning selbiy tesiri ta hazirghiche bu rayonlarda mewjut bolup turmaqta.


4) Uyghur Aptonum Rayonining “Puqrawi Partilatquch Boyum Bixeterlikini Bashqurush Charisi Élan Qilindi

Tengri tagh torining 5 - ayning 22 - kündiki xewirige qarighanda, Uyghur aptonum rayonning qorchaq reisi Nur Bekri Uyghur aptonum rayonning puqrawi partilatquch boyumlarni bashqurush charis”ni élan qilghan bolup, bu perman 6 - ayning 1 - kündin etibaren yolgha qoyulidiken.

Uyghur aptonum rayonning puqrawi partilatquch boyumlarni bashqurush charisi jemiy 30 maddidin tüzülgen bolup, uningda Uyghur aptonum rayonning memoriy rayon dairside, parttilatquch biyumlarni ishlepchirish, sétish we sétiwélish jeryaninni nezaret qilish bashqurushni kücheytip, partilatquch boyumning bixeterlikige kapaletlik qilish kérekliki belgilengen. Uningdin bashqa yene uningda soda sanaet memoriy bashqurush tarmaqlri, JXJ ogrganliri, bixeter ishlepchirishni nazaret qilish orunliri qatarliq organlarning mes'uliyet dairisi we xizmet wezipisi éniq belgilinip, mes'uliyet éngni yuquri kötürüp, puqrawi partilatquch boyularni yaxshi bashqurup we kontirol qilip, Sherqiy Türkistanda partilatquch boyumlarning bixeter ishlitilish we uning qanunsiz yollar bilen ishlitilip ketishning aldini élish hem uning Uyghur aptonum rayonning bixeterlikige ziyan sélip qoyushidin hezer eylesh we uning aldini élip ijtimayi muqimliqqa kapaletlik qilish belgilengen.

Xitay mustemlikichi dairilirining bu bashqurush charisini élian qilishi shek shuhbisizki Sherqiy Türkistanda sanaet ishlep chiqirishi, ul muessese qurlushi qilish, kan échish we xelqning bir qisim ishlrigha ishlitilidighan partilatquch boyumlarni qattiq kontirol qilip uning atalmish “Sherqiy Türkistan térorchiliri we milliy bölgünchilirining qoligha chüshüp kétishidin saqlinish asasiy meqset qilnghan. Buningdin Xitayning bu rayonda özining mustamlikichiliki hakimiyitige ziyan yétidighan ishalarning yüz bérip qélishidin we shundaqla nöwettiki mustemlikichilik siyasitining buzghunchiliqqa uchrap qélishidin qanchilik qorqidighanliqini köriwalghili bolidu.

Xitay mustemlikichi dairliri bu rayonda hazir küchep herbiy hazirliqlarni kéngeytish bilen bir waqitta herbiy qoral yaraqlar we partilatquch qatarliq nesilerning yoqap kétishi yaki mexpiy yollar bilen milliy azatliq küreshlirige atlanghan erkinlik jengchilirimizning qoligha chüshüp qélishidin ölgüdek ensireydu. Shunga bu rayonda bir tereptin herbiy we saqchi küchini zoraytsa neye bir tereptin mustamlikichilik siyasiti astida égir xorluq we depsendichilliklege uchrawatqan Uyghur xelqining qoralliq qarshiliq körsütüp qélishidin we yaki qoralliq qarshiliq körsetküchilirimizning Xitay mustemlikichi dairlirige ejellik zerbe bérishidin ensirep, özige tehtit élip kélidu dep qarighan barliq nersilerni bashqurushni kücheyitish bilen bir waqitta türlük exmiqane qanun nizamlarni élan qilip Uyghur xelqining milliy musteqilliq küreshlirni peskoygha chürshürüshke urunmaqta.