Uchur we Tehlil

1) Xitaylar Sherqiy Türkistandiki Talan - tarajlirini Xelq Wekillirining Qollash Rayigha Artip Qoyidu

Ürümchi kechlik gézitining 3 - ayning 13 - künidiki xewirige qarighanda, Atalmish Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonluq xelq höküméti daimi comitétining mesuli Erkin Iminbaqi Xitay communistik partiyisining bu qétimqi Beijingda échilghan xelq ququrltiyida söz qilip, Xitay hökümétidin Sherqiy Türkistanning, nahayiti qolayliq sharariti bar bolghan, Xitaygha tutusihisdighan tömür yolgha yéqin, Turpandin tepilghan ghayet zor miqdardiki yuquri supetlik kömürini, tézlikte we keng kölemde Xitaygha toshushni we bu toshushni ilgiri sütrüsh üchün Xitay hökümétining köplep meblegh sélishini telep qilghan. Erkin iminbaqi atalmish Xinjiang Uyghur Aptonom rayonning xelq ishlar comitéti mes’uli turup, Sherqiy Türkistanning bu bayliqlarni ishlitishini qilche oylashmighan. Emiliyette Erkin Iminbaqi xoshemetkoyluq bilen bu telepni otturigha qoymighan teghdirdimu, Xitay höküméti Sherqiy Türkistanning her bir tükigiche Xitaygha yötkesh pilanini bundin 50 yil burunla otturigha qoyghan we dawamlashturup kéliwatatti. Xitay höküméti peqet Erkin Iminbaqigha oxshash satqinlarni ene shundaq sözlitish arqiliq, özlirining talan - tarajlirini Sherqiy Türkistandiki xelqning rayi bilen bolghan we orunluq dep körsetmekchi bolghan bolushi mumkin.

2) Xitayda Bu yil 70 Kishi internet Sewebidin Turmige Tashlandi

Chegrasiz muxbirlar teshkilatining mushu ayning 12 - küni melum qilishiche, Xitayda 70 adem “ qanunsiz internet qollandi, hökümetning internette xataliqlirini ashkara qildi, hökümet chekligen website largha kirdi” digen bahanilar bilen qolgha élinghan. Bularning ichide Uyghurlarning sani qanchilik ikenligi éniq emes. Bu Xitayda piker erkinligining qanchilik yuquri derijide hökümet controllighida ikenligini qilchimu ilgirlesh bolmighanlighini körsetmekte.

3) Xiaty Höküméti Jenubi Déngiz Ariligha Chong Tiptiki Ilghar Tekshurguchi Paraxoti Ewetti

Xitay hökümet metbuatlirining mushu ayning 15 - küni xewer qilishiche, Xitay höküméti jenubi déngiz taqim arallirigha eng ilghar tiptiki ghayet zor charlighuchi parahot ewetken bolup, bu arallar Xitay bilen Flipinning talishish nuqtisi bolghan, tehi igidarchiliq hoquqi hel bolmighan arallar bolghachqa Flipin hökümétining narazilighini qozghighan, emma Xitay höküméti bu arallarning igidarchiliq hoquqi ezeldin Xitaygha mesup bolushi kerak, Flipinning heqqi yoq digen. Xitayning bu qétimqi charlash parahoti ewétishi ötken hepte Amerikining charlash parahoti bilen bolghan toqunushtin keyinla yuz bergen bolup, Xitay höküméti bu weqeni bahane qilip, ozining jenubi arallargha bolghan kengeymichilik niyitini emelge ashurmaqchi boluwatqan bolushi mumkin.

4) Türkmenstan Ottura we Gherbi Asiya Iqtisadi Hemkarliq Teshkilatidin Chekinip Chiqti

3 - ayning 14 – küni ottura we gherbi asiya döletlirining ixtisadi hemkarliq teshkilatining ezasi bolghan Türkmenstan bu teshkilattin chekinip chiqip kétidighanlighini jakalighan. emma Türkmenstanning strategiyélik menepéti uchun, ottura we gherbi asiya ixtisadi hemkarliq teshkilatidiki döletler bilen dostane munasiwetni saqlaydighanlihgini bildurgen. Türkmenstan presidenti mushu ayning 13 – küni Türkmenstan hökümétige Russiye bilen yéqindin hemkarliq ornutushni, Russiyéning Türkmenstanning strategiyélik ornida yenila muhim orunni igelleydighanlighini bildurgen. Ottura asia xewerlirige qarighanda Türkmenstan dölet ixtisadi qiyinchilighi we bir qatar ichki mesililerni közde tutup, ixtisadi hemkarliq teshkilatining programmillirigha tallap qatnishishni telep qilghan. Emma Türkmenstan ezeldin xelqara munasiwetlerde biterep orunni saqlaydighanliqtin,uning bu teshkilattin chekinip chiqishi teshkilatning siyasi menpeetige anche chong tesir körsetmeydiken.

5) Tehran Yuquri Derijilik Dölet Erbabliri Yighini we Uning Muhimlighi

Mushu ayning 10 – küni Ottura we Gherbi Asiya elliri ixtisadi hemkarliq teshkilatining yuquri derijilik erbaplar yighini tehranda echildi. Bu teshkilat deslepte Türkiye, Iran we Pakistan teripidin 1985 – yili qurulghan bolup, kéyin Özbekstan, Kirgizstan, Kazakstan, Tajikstan, Türkmenstan, Afghanistan, Ezerbayjan qatarliq döletler eza bolghan.

Téhran yighinining bu qétimqi muhim mezmunlirindin biri, Xitay bilen bolghan strategiyélik hemkarliq munasiwitidin paydilinip, Irandin, kazakastan we Kirgizstan arqiliq Ürümchige tutishidighan tömür yol yasash qurulushini élip bérishni meslihet qilish idi. Eger bu qurulush élip bérilsa, Sherqiy Türkistanning xoshna musulman döletler we qérindash Türki milletler bilen bolghan alaqisi qoyuqlishidu, peqet Xitaydin ibaret bir milletning mediniyet tesiri we assimilatsiye tehdidi astida quluplinip qélish xewpidin qutulghili bolidu. Emma bu pilangha Xitayning qandaq pozitsiye bilduridighnalighi éniq emes.
Ottura we gherbi asiya ixtisadi hemkarliq teshkilati musulman döletler we qérindash milletlerning özara hemkarliship ixtisadini kucheytishte nahayiti muhim rol oynaydighan bolsimu, lékin hazirgha qeder nahayiti ajiz halette turup kelmekte. Buning sewebi, birinchidin bu döletlerning diplomatiyediki tengpungluqni saqlash uchun bashqa ellege yolunushi küchlük we musteqqillighi ajiz bolghanlighidin bolsa yene bir tereptin, bu döletlerning köp sandikillirining ichki dölet tüzümining küchlük bolmighanlighi we éghir awarichiliq we qalaymiqanchiliq ichide bolghanlighidin boluwatmaqta. Mesilen Türkiyening gherpke yolunishining küchlükligi we Yauropa birligige eza bolush arzusining küchlükligi uning Ottura Asia ixtisadi hemkarliq teshkilatidiki ornining muhimlighini melum derijide sundurghan, oxshashla Ottura Asiadiki ushshaq döletlerning Xitay we Russiyege yölünüshchanlighi, Pakistan we Iranlarning bolsa Xitayning baghrigha özini étishi, mana bularning hemisi ularning bu ixtisadi hemkarliq teshkilatigha köprek éghirliq bérishigha tosalghu bolmaqta. Yene mesilen, Aghanistan we Pakistandiki siyasi qalaymiqanchiliq, Afghanistandiki epyun etkeschiligimu bu ixtisadi hemkarliq teshkilatining gullinishige tosalghu bolup kelmekte.