Yol Qeyerde?

Men yéqinda Xinjiang gézitige bir Uyghur muxbir teripidin yézilghan “tereqqiyatqa men guwah!” digen maqalini oqup, dadamning ottura mektep waqtimda jemetimiz toghrisida éytip bergenliri heqqide munu nersiler ésimge keldi:
“ Xitay ziminimizgha bésip kirgendin béri, türlük türlük usullarda Uyghurlarni yoqutup keldi bularning ichide eng wehshi bolghanliridin biri Uyghur baylirini yoqutush bolghan idi. Xitay öz qoli bilen yoqatmaytti namratlarni yighattide baylargha ularni qarshi qoyatti, andin baylarning hemme nimisini asanla musadire qilatti we ularni turmige élip urup öltüriwetetti. Mana u bu Xitayning öz yéghida öz göshini qorush siyasiti. Hökümet bizni bay pomishshik dep hemme nimimizni tartiwaldi. Bowang gerche juwini tetür kiyip taqqa qéchip ketken bolsimu, kéyin uni kembegheller tutup bérip turmide tayaq destide ölüp ketti. Éniq ésingde bolsun, Xitay hökümeti bizni ene shundaq ezeldin bir birimizge qarshi qoyup keldi. Ular dawamliq namratlarning balliridin bir qisimlarni özige sadiq qilip terbiyleydu undaqlar sapla kadir andin ular we munapiq imamlar: “Xinjiang Zhongyangdin ayrilip qalsa acharchiliqta weyran bolidu. Zhonggu bolmighan bolsa, biz dawamliq topa yollarda mengip yürgen bolattuq.. dep teshwiq qilidu.. ejiba bu qizil pachaq munapiqlar xelqni döt köremdu? Yaki bu Uyghur digen rastinla shundaq dotmu qizim bularni ésingdin chiqirip qoyma..”

Xinjiang gézitidiki u maqalida : “burun Hotendin Urumchige yol eski bolghachqa 17 kunde kelattuq hazir 18 saette kélidighan bolduq, burun dadam yazghan het Hotendin Ürümchige 10 kunde kelatti, hazir öyde olturup ballirim bilen Beijingda ikki minutta körisheleydighan boldum, kommunistic partiyening Xinjianghga élip kelgen bu tereqqiyatlirigha mana men guwah !” diyilgen idi.
Belki buni yazghan Xitayning dadam éytqandek qizil pachaq ghalchisidu. Emma, bu tereqqiyatlardin hayajanlanghan ashu ghalchilar, Beijingdiki balisi bilen ikki minutta körüshtürgen internetni Xitay keship qildi dep oylamdighandu? Men öz - özemge achchiq küldüm. Merkezning yardimi bolmisa Xinjiang weyran bolidu deydighan axmaqlar ejiba, Xitay merkizi hökümétining Sherqiy Türkistangha salghan ashu mebleghlirining nime üchün peqet tash yol, töm+r yol, ayrupilan istansisi, Xitaylashturush maaripi we pilanliq tughut digendek nersilergila ishlitiliwatqanlighini bilmemdighandu? Ulargha shundaq digüm kélidu: Siz 30 yilning aldida Hotendin Ürümchige 8 künde aran barghan bolisingiz bügünki künde 18 saettila barghanlighingiz üchün mangnur Xitaylar Hotennimu qaplap ketti, Sizning ata bowillringizdin qalghan yerlerni igellep, bügünki künde u yerde choshqa béqish fermillirini achti, yurigi téximu yoghinap qizlirimizni bulap qachidighan boldi. Bu digenlik topa yollar yahshi idi digenlik emes, Xitay bizge dawamliq tajawuz qilip ata bowillirimizning ömri urush ichide ötmigen, xatirjem güllinishke purset chiqqan bolsa bizning 30 yilning aldidila, Xitaylar pit yeydighan yawayi zamanlirida, eynektek aspalit yollirimiz bolghan belki dunyadiki eng tereqqi qilghan, gherp döletlirige ohashash zamaniwi dölet bolghan bolishimizmu mumkin idighu? Chünki Uyghurlarning idilogiyésimu ezeldin sherqqe emes belki gherpke mayil bolup kelgen. Xitaydin umid üzelmeydighan ghalchilargha yene töwendikilerni yetküzgüm kélidu:
Birinchidin, Sherqiy Türkistanning bügünki tereqqiyati hergizmu Xitaylarning bizge bolghan shapitidin emes, chünki bu tereqqiyat hazirghiche bizni menpeetlendürüp baqmidi, 77% Uyghur hazirghiche xelq'araliq namrat sizighining töwinide yashaydu. Bu tereqqiyatlar peqet Sherqiy Türkistangha köplep köchmen Xitaylarni yerleshtürüsh, bu ziminning baylighini talan taraj qilishni qolaylashtürüsh we Uyghur xelqini assimilaltsiye qilip tézraq yoqtush üchün xizmet qilip keldi.

Ikkinchidin, gerche electronlishishtin ibaret emiliyette nahayiti az sandiki uyghurlar behrimen boliwatqan tereqqiyat mewjut bolsimu, bilip qélingki bu hergizmu sizge Xitay élip kelgen tereqqiyat emes, bu dunya globallishishining we dunya pen téxnika tereqqiyatining mehsuli. Emiliyette Uyghurlar mustemlike astida qalghini üchün globallishishtinmu we uchur dewridinmu bashqilargha sélishturghanda keynide. Xitayning élip kelgini qandaqtu tereqqiyat emes belki zulum we basturmichiliq talan - taraj we weyranchiliq. Xalighanche qidirip qézip bayliqlirimizni élipla qalmay, muhitimizni weyran qildi, Ecologiyélik tengpungluq pütünley buzulup, Sherqiy Türkistadan hélidin héligha yer tewreydighan halet shekillendi hemme yer paskinchiliq is - tütek tuman bilen toldi. Kishiler baliliq chaghliridiki süzük asman bilen men'gülük xoshlashti. Qarshi chiqqan batur qehrimanlirimiz birmu bir qirip tügitildi. Biz eslide Xitaylar ziminimizgha kirgende, “paqining igisi barmu?” dep sorighandila, yurtimizgha qandaq bir yejüji - mejüjilerning bésip kiriwatqanlighini bilishimiz ularni yéqinmu yolatmaslighimiz kérek idi... Hey ést ! ést ! bekmu kéchikiptuq.

Yene nurghun nersilerni digüm kélidu. Chünki Uyghurni döt qiliwetkenmu ashu Xitay we uning qizil pachaq ghalchilliri… Chünki ular Uyghurning kallisini xuddi Ürümchi asminidiki tumandek is - tütek ichide qoydi. Emdi Uyghurni bu is - tütektin kimmu qutquzar? Etrapqa qaridim, héchkim yoq heqiqeten héchkim yoq axir towlidim: Ey Uyghur! Sen özengni özeng qutqaz , chünki özengni peqet özengla qutquzalaysen, sen téxhi köyüp ketmiding is - tütek ichidin jennetni körüshni ügen! Yol shu yerde.

Kök Yultuz
28 - Fewral 2009 Amerika 
.