Uchur we Tehlil

1)  Ürümchide Bultur Siyasi Sewep Bilen Basturulghan Uyghur 133 neper

Yanwarning 22 - küni Ürümchi sheherlik saqchi dairilliri 2008 – yildiki üch xil küchlerni basturush xulase yighini achqan bolup, 2008 –yili üch xil küchlerning enzisidin Ürümchi shehiri özide 51 ni bir terep qilip 133 ademni qolgha alghanlighini jakalighan. Ürümchi sheher bashlighi Lu De Shiang, üch xil küchlerning pa'aliyetlirining 2008 – yili 64% din 75% giche ashqanlighi emma saqchi xewpsizlik orunlirining ularni qattiq basturup ünümlük netijige érishkenligini , bundin keyinmu Nishanni üch xil küchlerni basturushqa qaritip dawamliq toxtimay basturush herkiti élip bérishni jakalighan. Xitay höküméti bu yighinda üch hil küchler dep atiwalghan Uyghur erkinlik izdigüchilerni qanliq basturghanlighini tebrikligen we Ürümchi shehiridiki Saybagh saqchi idarisi qatarliq birnechche orunning Uyghurlarni tutqun qilish we basturush xizmitini mukapatlighan. Gerche Xitay höküméti 2009 – yili kirishi bilenla yene toxtimay üch hil küchlernge zerbe bérishni toxtatmay téximu jiddi yurguzushni jar sélishqa bashlighan bolsimu, bu yillardin béri Xitay hakimiyiti yurguzup kéliwatqan qirghinchiliqning peqet dawami bolup Uyghurlargha hichqanche qorqunuch élip kelelmidi . Bezi mulahizichilerning éytishiche, Xitay uyghurlarni yarning liwige qistap barghan, jandin kechishke mejburlawatqan bolup, toxtimay hich bir pakitsiz tutqun qilish we basturmichiliq yurguzush peqet Uyghur xelqining Xitaygha bolghan nepritini ulghaytqan. Xitay hakimiyiti yurguziwatqan bu tenchsizliq we térrorluq Sherqiy Türkistan mesilisini Xitay özi mengü hel qilalmaydighan mesilige aylandürüp qoymaqta.

2) Xotende, Xitay Ishghaliyitidin Buyan Térilghu Yerlerning Miqdari Üchtin Bir Hesse Azlap Ketken

Tianshan torining xewer qilishiche Xoten rayonida Xitay communistliri we Xitay köchmenliri besip kirgendin buyan térilghu yerlerning kolimi keng kolemde azlap ketken bolishigha qarimay Xitay hökümétige tapshurush üchün ishlep chiqirilghan ashliq her yili éship bérilghan.

1978- yili Xotendiki térilghu yerlerning kolimi 3 million 300 ming modin artuq bolup, omumi ashliq ishlepchiqirish mehsulati 290 ming 500 tonna idi. 1988 – yiligha kelgende ashliq térilghu yerlerning kolimi 2 million 130 ming mo gha chüshup qalghan emma Xitay hökümétige tapshurulghan ashliq 500 tonnigha yetken. 2008 yili bilen 1978 – yilini sélishturghanda ashliq térilghu yerlerning üchtin bir qismi weyran bolghan yaki özgertiwétilgen bolup emma ashliq ishlepchiqirish miqdari 700 mingdin tonnidin ashurup orunlanghan.

Sherqiy Türkistanni Xitay hakimiyiti bésiwalghandin béri, Xitay köchmenlirining keng kolemde köpiyishi we yer bayliqlirining halighanche talan taraj qilinip ormanlarning weyran qilinishi netijiside, térilghu yerlerning chollishishi we qumlishishi tezliship weyran bolushqa yuzlenge bolsa yene bir tereptin nurghun térilghu yerler Xitay köchmenliri téripidin olturaq oy we bashqa ishlepchiqirish mehsulatlirini térish rayonlirigha özgertiwétilgen idi.

Amma 2009- yilliq Xoten rayonining yer bashqurush yighinida , térilghu yerlerning miqdarini bulturqi
2 milyon 240 ming modin2 million 220 ming mogha chüshürüsh amma ashliq miqdarini yenila bir million tonnidin ashurup orunlash pilanlanghan.
Xitay höküméti, ashliq ishlepchiqirish miqdarining yer kölimining aziyip kétishige tetur tanasip halda éship barghanlighini yéngi téxnika ilghar hemiyewilik ochutlargha baghlap chüshendürgen .
emma yerlik xelq del ene shu xemiyewilik oghutlar tupeylidin, yerning küchining ajizlap ketkenligini uning üstige organic ashliq yep kongen Uyghur xelqining Xitay hemiyi uruq we oghutliri tupeylidin sün'i ashliq yisihke mejbur bolup salmetligige eghir derijide tehdid chüshkenligini, her xil kesellerning köpiyip ketkenligini inkas qilmaqta. Uning üstige Uyghur déhqanliri burunqidek ashliq bilen öz özini qamdash yaki éshinishqa muyesser bolalmaydighan bolup, térighan ashliqning köp qismini Xitay hökümétige baj teriqiside tapshurghanliqtin, sanliq melumatlar, Xitay ghezinisidki ashliq miqdarining éshiwatqnlighini körsetken .

3) Xitayda Yéziliq Oqughuchilarning Ali Mektepke Kirish Nisbiti Yérim Hesse Töwenlep Ketken

Xitay metbuatliridin melum bolishiche Xitayda yéziliq oqughuchilarning ali mektepke kirish nisbiti 30 yil ichide yérim hesse töwenlep ketken. Hetta bezi ali mekteplerde oqughuchilarning 90% sheherlik bolup yéziliq oqughuchilar 10% gimu yetmeydiken. Xitayda déhqanlar ahalining asasliq qismini igelleydighan bolup, yéziliqlarning ali maarip terbiyisidin mehrum qélishi yéziliqlarni téximu qalaqlashturiwetken. Buning sewebi Xitayda yézilar bilen sheherler otturisidiki bay kembeghellik perqining intayin töwen bolghanlighi, Xitaydiki déhqanchilqi mehsulatlirining bahasining töwen bolushi, Xitay hökümétining déhqanlarning turmushigha köngül bolmigenligi hemmidin muhimi oqush puli tuzimi yolgha qoyulghandin béri kembeghel déhqanlarning oqush puli töleshke qurbi yetmey oqushtin waz kechkenligi tüpeylidin kélip chiqqan.
 
.