Uchur We Tehlil

1) Milliy Maariptiki Endishiler
2) Xitay Hökümiyiti <Milletler Ittaqliq Yighini> Chaqirip Sherqiy Türkistanta Omumyüzlük Siyasi Heriket Bashlidi
3) Xitay Hökümiyiti Sherqiy Türkistanda „Qosh Tilliq Oqutush“ni Yeslilergiche Omumlashturushni Jiddileshtürmektei

*******

1) Milliy Maariptiki Endishiler

Xitayda 2000-yilidin bashlap ichkiridiki xitay mekteplirige Uyghur oqughuchilarni qobul qilishni bashlighan bolup nöwette bu xil ehwal kündin-kün’ge ashmaqta.
Ichkirdiki mekteplerde quwatqan Uyghur baliliri aldi bilen bir yil xitayche teyyarliq sinipida oqughandin keyin 3 yil toluq ottura mektepni oquydu we aliy mektep imtihanigha bir tutash qatnishidu.

Sherqiy Türkistanda <aptonom rayonluq ichkiridiki mektepler ishxanisi> digen mexsus bir orun qurulghan bolup nöwette yiligha nechche ming Uyghur oqughuchilarni ichkiridiki mekteplerge imtihangha qatnashturush we yötkesh xizmetlirini elip barmaqta.

Buni xitay merkizi hökimiti we <Aptonom Rayonluq> hökümet Xinjianggha iqtisas igilirini yetishtürüp berishni meqset qilinghan dep chüshendürmekte.
Mesilen: Xiamen Sheherlik „Jimei“ ottura mektibidila 487 neper Uyghur oqughuchi qobul qilinghan bolup, Xiamen sheherlik maarip idarisining bashliqi Laihanning bildürishiche bu mektepke qobul qilinghan Uyghur oqughuchilardin oqush heqqiy elinmaydighanliqini hetta tamaqmu bikarliq ikenligini bildürgen. U yene hazirghiche mezkur mektepke qobul qilinghan Uyghur oqughuchilar üchün 20 milyon yuandin artuq meblegh serp qilinghanliqini bildürgen.

Xitay hökimitining nöwettiki qosh tilliq yesli maaripidin tartip, ichkirige oqughuchi qoubul qilish we pütkül Sherqiy Türkistandiki mekteplerning atalmish „qosh tilliq maarip“ qatarliq sahelirige bu halette ghayet zor meblegh ajritip, Uyghur milliy maaripini teltökus wayran qilishqa urunishi Uyghur jemiyitini qattiq endishige seliwatqan eghir mesililerning birige aylandi. Hetta ichkiridiki Uyghur oqughuchilarmu öz ana tillirida ötilidighan derslerdin ayrilghandin keyin: „Ichkiridiki Tibet(Zangzu) oqughuchilirigha Tibet tilini oqutushni orunlashturghan hökümet, nime üchün biz Uyghur oqughuchilargha öz ana tilimizdin ders ötüsh orunlashturulmaydu?!“ digen suallarni qoymaqta.

http://www.tianshannet.com.cn/news/content/2008-10/13/content_3219748.htm

2) Xitay Hökümiyiti <Milletler Ittaqliq Yighini> Chaqirip Sherqiy Türkistanta Omumyüzlük Siyasi Heriket Bashlidi

Xitay Hökümiyiti <Aptonom Rayonluq 5-Nöwetlik Milletler Ittaqliqi Boyiche Ilghar Shexslerni Teqdirlesh Yinini Chaqirdi> Digen Namde Sherqiy Türkistanta Omumyüzlük Siyasi Heriket Bashlidi.

<Tianshan Tori> ning xewer qilishiche, <Aptonom Rayonluq Partikom> ning sekritari Wang Lequan 9–ayning 16–küni Ürümchide chaqirilghan, <Aptonom Rayonluq Milletler Ittipaqliqi Nemunichilirini Teqdirlesh Yighini>söz qilip, <Rabiye Qadir we Sherqiy Türkistan térorchilirining quturatquluq, bölgünchilik we zorawanliq heriketlirini toluq pash qilip, chegra ichi we sirtidiki 3 xil küchlerning bölgünchilik heriketliridin qattiq mudapiye körüshimi we ulargha zerbe berishimiz lazim> dep körsetti.

Wang Lequan yene, buyil qishtin, kiler yili yazghiche pütün sherqiy türkistan miqyasida, <milliy bölgünchilikke qarshi qayta terbiye> herikitini qanat yaydurudighanliqini élan qilghan. Yighinda Wang Lequan „Muqimliq hemmini besip chüshidu“ digen idiyede tewrenmey ching turup, asasliqi milliy bölgünchilikke qarshi turushni, barliq amillarni ishqa selip qisqa muddet ichide milliy bölgünchilikke qarshi küchlük bir birliksep qurup chiqishni tekitlidi.

3) Xitay Hökümiyiti Sherqiy Türkistanda „Qosh Tilliq Oqutush“ni Yeslilergiche Omumlashturushni Jiddileshtürmektei

<Tianshan Tori>ning xewer qilishiche 10-ayning 6-küni <Aptonom rayonluq yeslilierdiki qosh tilliq oqutquchilirini terbiyelesh we yetishtürüshyighinining echilish murasimi chaqirghan bolup, buningda pütkül Sherqiy Türkistanda, bolupmu jenup we shimaldiki yette oblast we wilawettiki rayonlargha qaritidighan „qosh tilliq yesli maaripini“ teximu kücheytidighanliqi tekitlen’gen.

2012-yilighiche bu rayonlargha 42 milyon 649 ming yuan ajritidighanliqini pütkül <pütkül aptonom rayon> boyiche 11264 neper „qosh tilliq yesli maaripi“ oqutquchiliri yetishtüridighanliqini shundaqla jenup we shimaldiki yette oblast we wilayettiki „qosh tilliq yesli maaripini“ oqutquchilirining heqsiz terbiyelinishini ishqa ashurush pilanlanghan. Mushundaq tereqqiy qilghanda xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda yürgiziwatqan „qosh tilliq yesli maaripi“ning omumlishish ehwali 2012-yiligha barghanda 85% ke yetidiken. Nöwettiki „qosh tilliq yesli maaripi“ni omumlashturush jehettiki asasiy qiyinchiliq Oqutquchilar sepining kem bolushi bolup, elwette buni hel qilishtiki birdin bir usul ichkiridin xitay oqutquchilirini yötkep yerleshtürüsh bolup, bu bir tereptin Uyghur milliy maaripini xitaylashturush bolsa yene bir tereptin zor kölemde xitaylarni yerleshtürüshtin ibaret.

http://www.tianshannet.com/news/content/2008-10/09/content_3199163.htm