Uchur We Tehlil

1) Gensudin 120 ming Xitay Sherqiy Türkistangha Bir Tutash Köchürüldi

Tianshan torining mushu ayning 10 – künidiki xewirige asaslanghanda, 12 may yer tewresh apitige uchrighan Gensuluq Xitaylardin 120 ming Xitay Sherqiy Türkistangha yötkep kélinip xizmet bilen teminlinidiken , bu Xitaylar asaslighi Urumchi , Bortala, Qaramay qatarliq oblast we sheherlerning emgek we parawanliq idarilirining alaqilishishi bilen yotkep kélinidighan bolghan. Kochurup kélingen Xitaylar , toqumuchiliq , éghir yénik sanaet qatarliq zawutlargha we qatnash we qurulush orunlirigha ishqa orunlashturulup turmushi kapaletke ige qilinidiken. Bu qétimqi Xitay köchmenlirini Sherqiy Türkistangha aldin ala turmushi kapaletlendurulup yotkesh herkiti, Xitay hökümétining minglighan Uyghur qizlirini sherqi Türkistandin ish tepip bérwlmigenligini bahahne qilip Xitayning ichki olkilliirge yötkewatqanlighining arqa körunishi we epti beshirisini yene bir qétim échip tashlidi.

2) Sherqiy Türkistan Azatliq Körishining Nishani Yalghuz Xitay Mustemlikichilliri Bilen Cheklenmesligining Sewebi

Mushu ayning 11- küni Xitay hökümiti urumchide Sherqiy Türkistaning siyasi weziyiti toghrisida kadirlar yighini achqan bolup , yighinda ikki qoli Sherqiy Türkistan xelqining qéni bilen boyalghan Jallat Wanglechuan, Sherqiy Türkistan azatliq jengchillirining olympicning aldi keynide élip barghan herketliridin sarasimige chüshken Xitay köchmenlirini ténichlandurush üchün “ milli bolgunchilerning topilangliri Xinjiangning omumi weziyitige tesir körsitelmeydu, biz ular beshini chiqarsila qattiq basturup, uninimu chiqiralmas qiliwettuq. Bolgunchilik idiyisini tuptin yoq qilish üchün Uyghur kadirlarni keng kolemde terbiylep we yétishturup xizmetke qoyup, ular arqiliq bolgunchilerni tup yitizidin tazilishimiz kerak” dep körsetken. Wang Lequaning bu xil Uyghurlarni öz göshide özini qorush siyasiti gerche Xitay höküméti uzundin béri qollunup kéliwatqansiyaset bolsimu, emma yéqinqi yillardin béri Xitay mustemlikichillirining wehshiliship Uyghurlar meyli Xitaygha mayil bolsun bolmisun bir millet supitide yoqutush koyigha chushkendin béri anche aqmay qalghan idi. Chunki Xitaygha sétilghan Uyghurlarmu özlirining Uyghurluq tamghisidin qutulalmaydighanlighini öz konglide chongqur his qilishqan idi. Uyghur azatliq jengchillirining tehdidige uchrighan Xitay hökümiti Uyghurlarning milli erkinlik rohini herqanche qattiq bésim qilipmu sundurushning mumkin emesligini his qilghanliqtin yene kona hélisige qaytip, bir qisim Uyghurlarning könglini utush arqiliq yene Uyghurlarni Uyghurning qoli bilen yoq qilishni eng unumluk chare dep qarighan. “Xitayning siyasiti qanche rezilleshkenséri bizning körishimizmu shunche rehimsizlik telep qilidu” deydu bir Uyghur siyasion. Buningdin qarighanda Sherqiy Türkistan azatliq körishining bundin kéyinki nishani yalghuz Xitay mustemlikichilliri bilen cheklenmesligi mumkin.

3) Russiye Xitay Ayrupilan Sodisi Yene Bashlandi

Xitay hökümiti 90 – yillardin bashlap 76 chong tiptiki toshughuchi ayrupilanlarni Russiyedin sétiwélishqa bashlighan hemde 2005 yilgha kelgende Russiye Xitaygha 34 dane ER76MD herbi toshughuchi ayrupilan we ER78MK hawada may qachiliyalaydighan ayrupilan sétip bérishke maqul bolup tohtam tuzgen bolup öz waqtidiki baha 10 milyart 450 ming Amerika dolliri bolghan emma Russiye, dollarning chüshüp ketkenligini bahane qilip bahani osturuwalghan we kélishken bahada sétip bérishke qétilmighan, Xitay hökümiti osturulgen bahagha maqul kelgen bolsimu emma Russiyedin ayrupilanlarning ixtidarini yéngilap bérishni telep qilghan. Russiye bolsa yengilap bérishni ret qilghan netijide bu soda toxtap qalghan idi. Yéqinda ularning bu sodida qaytidin kéliship qélishi Xitayni umitlenduriwetti.

Xitay siyaonliri “gherpning Russiye Xitay qoral sodisidin xatirjhem bolushliri bikargha ketti, Russiyening Xitaygha qoral sétish ehtiyaji bar. bu qétimqi ilgirlesh nahayiti yaxshi bashlinish bolup bundin kéyin Russiye Xitay bilen urush ayrupilani yasash texnikisidmu hemkarliship birlikte yasishi mumkin” dep qarimaqta. Xitay dolet metbuatliri élan qilghan bir maqalida Xitay Russiye tetqiqat hemkarlighi mumkin bolmaydighan ish emes dep körsitidu we Russiye bilen bolghan hemkarliqqa nahayiti chong umitler baghlaydu. Gerche Xitay, Russiyening meblegh we siyasi qollashqa ehtiyajliq bolghan mezgilide pursetni ching tutup teliyini ongdin kelturiwatqan bolsimu, Russiyening iqtisadi menpeettin bashqa ottura asiyadiki siyasi menpeetni oylashmay turalmaydighanlighini yoshurushqa tiriship, gherp ellirige Russiye Xitay munasiwetlirini koz koz qilip öz konglini özi xosh qilmaqta.

Gherp ellirining qarishiche, Russiyening bu qétim urush ayrupilanlirini Xitaygha sétip bérishte kéliship qélishi Russiyening ayrupilan yasash texnikisini yengilashta yengi mebleghke ehtiyaji bolghanlighidin bolup, Russiye Xitaygha peqet kona texnikida yasalghan ayrupilanlirinila sétip bergen. Russiyening texnika yengilighandin kéyin yasalghan yengi tiptiki ayrupilanlirini Xitaygha sétip bérishke maqul bolush bolmaslighi éniq emes. Chünki Russiyening herbi texnikisi Russiyening ottura asiyadiki menpeéti bilen zich munasiwetlik ikenligi hemmige éniq. Bu xil kuch sélishturmisi Uyghur xelqini we ottura asiya xelqini hoshal qilidu. Emma yene bir tereptin, Russiye üchün chiraq tuwi qarangghu bolup qélish ehtimallighi Sherqiy Türkistan xelqi we ottura asiay xelqini endishige salmaqta. chünki Russiyening Xitay bien izchil munasiwitini yahshilap kélishi, shundaqla Russiyening Amerikining ottura asiyadiki tesirini yoqitish üchün Xitaygha keng qosaqliq qilishi, Xitayning ottura asiyadiki tesirini kucheytip Sherqiy Türkistanni eng yuquri derijide control qilishini meydangha kelturgen bolup, Russiye yéqin kelgusige teng kelgusiz ghayet zor tehdittin birni öz béqinida yétilduriwatqanligha sel qarawatmaqta.