Xitayning Meqsidi, Türkiye Arqiliq Uyghurlarning Milliy Iradisini Ajizlashturushtin Ibaret

9 – ayning 1 – küni bashlanghan 17 – nöwetlik < Ürümchi xelqara soda yermenkisi > din buyan, Xitayning Sherqiy türkistandiki axbarat wastilirining hemmisi digüdek Türkiye heqqide planliq we teshkillik halda keng kölemde teshwiqat yürgüzüp kelmekte, gerche bu qetimqi yermenkige 20 ge yeqin döwletning soda wekiller ömiki qatnashqan bolsimu, emma Xitay metbuatlirining bash sehipiliri Türk ömikining Ürümchidiki chong – kichik paaliyetliri heqqidiki xewer – körüshler bilen tolghan.

Bu xewer – kürünüshlerde, Xitay bilen Türkiye, qandaqtur bir eghizdin ortaq nepes éliwatqan jan – jiger dostlardek qilip körsütülmekte, bolupmu buxil xewer – kürünüshlerning, Uyghurche til – yeziqtiki axbarat wastilirida köpirek yer élishi, yerlik xelqning kallisida türlük gumani qarashlarni we qismen endishilerni peyda qilmaqta.

Sewebi shuki, Uyghurlarning neziride Türkiye Sherqiy türkistan üchün hayati qimmetke ige bir döwlet, köpligen Uyghurlar Türkiye jumhuriyitini we Türk xelqini özlirining meniwiy yölenchüki dep qarimaqta, yene kélip Türkler bilen Uyghurlar qandash we uruqdash xelq, shunung üchün Türkiye bilen Xitay otturisidiki munasiwetler bolsa Uyghur xelqi yeqindin köngül bölüp kéliwatqan eng nazuk mesililerning biri.
Sherqiy Türkistanning yeqinqi zaman tarixigha nezer salghandimu, Uyghurlarning milliy musteqilliq küreshliride Türkiye we Türk xelqining bashtin – axiri nahayiti mohim rol oynighanliqini körüp yeteleymiz.

1860 – yillarda Yaqupbeg Qeshqeriye döwlitini qurghanda, Osmanli impiratorluqining padishasi Sultan Abdul Ezizhanning siyasi we herbiy jehette zor qollushigha erishken, Qeshqeriye Uyghur döwlirige 6 zembirek, 1200 miltiq, oq – dora yardem qilghan, shundaqla Ali Qazimbeg, Cherkes Yüsüpbeg, Ismayil Haqqibeg, Murat ependilerdin terkip tapqan iqtidarliq herbiy öfesserlerni Sherqiy türkistan rayonigha iwetip, qoral – yaraq zawuti qurush we Uyghur eskerlirini terbiyelesh ishlirigha yardem bergen, Zo zung tang Sherqiy türkistangha tajawuz qilip kirgende, bu Osmanli ofisserliri Uyghur xelqi bilen birlikte tajawuzchilargha qarshi küresh qilghan idi.

Osmanli impiratorluqining axirqi mezgilliride Sherqiy türkistan rayonigha eqip kirgen pantükisizim we panislamizim idiyesi bolsa, Uyghurlarning Zo zungtang istilasidin keyin bu rayonda élip barghan milliy musteqilliq küreshlirining mohim neziriyewiy asasigha we idilogiyélik qoraligha aylanghan, hetta bu xil idilogiye taki soghuq urush axirlashqan 90 - yillargha qeder özining hayati küchini saqlap kelgen idi.

1933 – yili Sherqiy Türkistanda tunji jumhuriyet qurulghandimu, bu xewerdin eyni chaghdiki Türkiye jumhuriyiti hökümiti we xelqi köp söyüngen, Türk metbuatliri, < Sherqiy Türkistanning ay – yultuzluq kök bayriqidin Türkiyening ay – yultuzluq qizil bayriqigha salam > digendek chong maozular bilen Sheriqtiki qan qerindashliri teripidin qurulghan bu yengi jumhuriyetni ten – tene bilen Türk xelqighe teqdim qilip tonushturghan idi.

jumhuriyetning qurulush jeryanida bolsun, yaki jumhuriyettin keyin bolsun, Türkiyening köpligen sabiq ofesserliri we maaripchiliri xalisane halda Sherqiy Türkistangha kélip, Uyghurlarning milliy musteqilliq heriketlirining rawajlinishi we Uyghurlar arisida ilmiy maaripning omomlishishi üchün zor töhpe qoshqan idi.

Yene kélip Türkiye, 50 yildin köpirek waqittin buyan Uyghurlarning chetellerde élip beriwatqan milliy heriketlirining eng mohim merkezlirining biri bolup keldi, meyli Türkiye hökümiti bilen Xitay hökümiti otturisidiki munasiwetlerning qaysi xilda özgürüshidin qetinenez, Türk xelqining Uyghur xelqighe bolghan dostluqi, hesdashliqi we qollushida hech bir özgürüsh bolmidi we hazirmu hem shundaq.

Bügün Peqet Türkiyedila emes, dunyaning herqandaq yeridiki bir Uyghur teshkilati Xitaygha qarshi namayish qilip chiqqanda, shu ellerde turushluq Türk qerindashlarningmu teshebbuskarliq bilen Uyghurlar sepidin yer élip, özlirining Sherqiy Türkistanliq qerindashlirigha bolghan qollushini ochuq namayen qiliwatqanliqigha shahit bolalaymiz.

Shunung üchünmu Türkiye, Xitayning < wetinimizni parchilashqa urunghan cheteldiki düshmen küchler > dep atalghan qara tizimlikide birinchi orungha qoyulup keldi, Guo mindang dewridimu shundaq idi, hazirmu hem shundaq, shunung üchünmu Xitay hakimiyiti Türkiye jumhuriyitige we Türkiye xelqighe nepret we öchmenlik tuyghusi bilen qarap keldi, ichki höjjet we uxturushlirida Türkiyeni, < wetinimizning birlikige xeweip yetküziwatqan eng asasliq düshmen küch > dep tekitlep, her derijilik hökümetlerni bu jehette izchil türde adahlandurup keldi, deplomatiye jehettimu, Türkiye hökümiti rehberlirini, sodiger we sayahetchilirini mumkin bar Sherqiy Türkistangha daritmasliq taktikisini qollunup kelgen idi.

Bezi uchurlargha qarighanda, Türkiyening sabiq pirezidentliridin Turghut Özal we Sulayman Demireller eyni chaghda Xitay hökümitidin Sherqiy Türkistangha berip Mehmut Qeshqirining qebrisini tawap qilishni telep qilghan bolsimu, emma ularning bu telipi ret qilinghan, yene Türkiye tashqi ishlar ministirliki taki 80 – yillardin etibaren Sherqiy Türkistanda konsulxana qurushni iltimas qilghan bolsimu, emma Xitay hökümiti bununggha yol qoymighan.

Emma bügün tashqi körünüshtin qarighinimizda, Xitay hakimiyitining Türkiye bilen bolghan munasiwetlirige alahide ehmiyet beriwatqanliqini körüwélish tes emes.
Mesilen, bu qetim ötküzülgen < Ürümchi soda yermenkisi > ge, Türkiye döwlet ishliri komissari Kürshat Tüzmen alahide teklip bilen qatnashti, Türk mehsulatliri yermenkisimu bu qetimqi < Ürümchi soda yermenkisi > ning eng mohim terkiwi qismi bolup, Türk shirketliri üchün ajritilghan orunmu yermenke zalining köp qismini igelligen idi.

Xewerlerdin melum bolushiche, Xitay hökümitining teklibi we teshebbusi bilen Türkiye Sherqiy Türkistanda < Türkiye soda – sanaet rayoni > qurushni qarar qilghan.

Türkiye, 11 yildin buyan < Ürümchi xelqara soda yermenkisi > ge qatniship kelmekte we hech bir waqit hazirqidek Xitay hakimiyitining heshem we daghdugha bilen kütiwélishigha, shundaqla pütün axbarat wastilirini sewerwer qilip keng kölemde teshwiq qilishigha uchrap baqmighan idi.

Undaqta Xitayning Türkiyege qaratqan siyasitidiki bu tuyuqsiz özgürüsh nimidin direk beridu ? Xitay kürkiyedin nimini kütmekchi ?

Bezi siyasi küzetküchiler buni töwendiki birqanche nuxta boyiche izahlashqa tirishmaqta:
Türkiyeni < Shang hai hemkarliq teshkilati > gha sörep kirip, atalmish < 3 xil küchlerge zerbe berish > digen niqap astida Uyghurlarning milliy heriketlirige qaratqan basturush herikitini siyasi we deplomatiye jehette teximu keng qollashqa ige qilish.

Meningche bu xil ehtimal esla mumkin emes, chünki Türkiye nöwette NATO dep atalghan < Shimali atlantik ehdi teshkilati > ning gholluq ezasi we < Yawropa birliki > ning namzati, shunga Türkiyening NATO gha we Gheripke qarshi siyasi jebhege qatnishishi mumkin emes.

Yene kélip Türkiyede melum bir Türkiy jumhuriyetke yaki Türk topluluqigha qarshi ashkare meydan oqughan bir hökümetning hakimiyet beshida put dessep turalishi mumkin emes.

Xitayning yene bir meqsidi, Türkiye kelgüside tesis qilmaqchi bolghan we qimmiti nechche 10 milyart dollargha baridighan yadro éliktir istansisi qurush salahiyitige ige bolush we bu arqiliq özining yadro küchi jehette dunyadiki tesiri we gherip elliri bolghan riqabet küchini ashurush, chünki ottura sheriq rayonida atom we yadro küchini namayen qilish bolsa Xitay üchün zor siyasi we herbiy ehmiyetke ige.

Emma yene bezi siyasi küzetküchilerning mölcherige qarighanda Xitay, Türkiyege qarita derijidin tashqiri yeqinlishish siyasitini yolgha qoyushta, bolupmu eslide yürgüzüp kéliwatqan siyasitige xilap halda Türkiyening Sherqiy Türkistangha biwaste singip kirip keng dayiride iqtisadi paaliyet élip berishigha ruxset qilishta, Uyghur xelqining Türkiye we Türk xelqighe bolghan ümit we ishenchisini ajizlashturushni meqset qilghan bolushi mumkin.
Melum menidin alghanda bu, Xitay hakimiyitining Uyghurlarning milliy iradisini ajizlashturush herikitining mohim bir parchisi.

Meningche buxil qarashning melum ilmiy asasi bar, chünki Türkiyening < Ürümchi xelqara soda yermenkisi > ge qatnishishining we Sherqiy Türkistanda sanaet we soda rayoni qurushining yerlik xelqqe hech bir paydisi yoq, chünki Sherqiy Türkistanda import – ekisport hoqoqi pütünley Xitay shirketliri we Xitay xojayinlirining qolida, shunga Türk shirketlirining we sodigerlirining bu rayondiki sherik we xeridarlirimu elwette Xitaylardin ibaret, yene kélip Xitay shirketliri we Xojayinlirining Türklerge satidighan meli bu rayonning tebiy bayliqliri we Uyghur xelqining qan – teri bedilige kelgen yeza igilik mehsulatliridin ibaret, melum menidin alghanda Türk shirketliri Sherqiy Türkistanda Xitayning yerliklerni talan – taraj qilish we sömürüsh siyasitige bilip – bilmey sherik bolghan bolidu, bu hal tebiy halda özliri bilen qan qerindash bolghan Türkiye we Türk xelqidin zor ümit kütüp kéliwatqan Uyghur xelqi arisida ümitsizlik, hetta naraziliq peyda qilishi mumkin, bu, uzun yillardin buyan Türk xelqi bilen Uyghur xelqini hessiyat jehette bir – biridin uzaqlashturush siyasitini qollunup kelgen we bu jehette anche muwapiqiyetke erishelmigen Xitay hakimiyiti üchün nahayiti paydiliq bir amildin ibaret !