|
< Ürümchi Xelqara Soda Yermenkisi > ning Mahiyiti
Nöwette
Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda, bolupmu Uyghurlar zich olturaqlash
rayonlarda wilayet bilen wilayet, nahiye bilen nahiye, yeza bilen yeza,
hetta kenit bilen kenitler otturisighimu mexsus tekshürüsh nuxtilirini we
chazilarni qurup, Uyghurlarning erkin heriket qilishini zor derijide
cheklawatqanliqi hemmimizge melum, bezi uchurlardin melum bolushiche,
Qeshqerliq bir addi Uyghur sayahetchi Ürümchige kelgiche bolghan ariliqta 20
nechche yerde toxtutulup qattiq tekshürüshtin ötküzülgen, her tekshürüshte
xuddi mehbuslardek saetlep öre turghuzup qoyulghan.
Sherqiy Türkistan rayonini qizil terorluq qaplighan mushundaq bir peytte,
yeqinda 17 – nöwetlik < Ürümchi xelqara soda yermenkisi > heshem we
daghdugha bilen ötküzüldi.
Dimek, Uyghurlar jan derdide, Xitay hakimiyiti we unung bu rayondiki
köchmenliri bolsa pulning derdide.
1992 – yili 9 – ayda ötküzülgen tunji nöwetlik < Ürümchi xelqara soda
yermenkisi > ge Xitayning bash ministiri Li peng shexsen kélip qatnashqan we
échilish nutqi sözligen idi, Li peng nutqida qilghan sözide, < Ürümchi
xelqara soda yermenkisi > ning tesis qilinishi bilen, bu rayondiki her
millet xelqining turmush sewiyesining < uchqandek > tereqqi qilidighanliqini,
yerlik milliy soda – sanaetning tez sürette rawajlinidighanliqini bayan
qilghan, shundaqla bu yermenkining, merkizi hökümetning bu rayondiki yerlik
xelqqe qaysi derijide < ghemxorluq > qiliwatqanliqining ispati ikenlikini
alahide tekitligen idi.
Emmma, 16 yilliq bu jeryangha qisqiche baqqinimizda, < Ürümchi xelqara soda
yermenkisi > ning, Xitay hakimiyitining yerlik xelqni talan – taraj we qaqti
– soqti qilish, bunung bedilige özining Xitay köchmenlirini bordash üchün
qollanghan wastisi ikenlikini körüwélish tes emes.
Xitay hakimiyitining izchil türde ögeylishige we cheklishige uchrap kelgen
Uyghurlarning en – eniwiy milliy sanaiti bügün eghir böhran ichide jan
talashmaqta, nefit, tebiygaz, kömür, altun, qashteshi … digendek tebiy
bayliqlarni qezish we setish hoqoqi tamamen Xitay shirketlirining
monopolliqida, 2006 – yiligha qeder Xitay hakimiyiti yerliklerning kichik
tiptiki kömür kanlirini échishigha yol qoyup kelgen idi, 2006 – yilidin
buyan, < bixeterlikke kapaletlik qilish >, < bir tutash pilanlash we échish
> digendek bahaniler bilen Uyghurlarning bu hoqoqimu cheklinip, ular
paydilinip kéliwatqan kanlar Xitay shirketlirige bölüp berildi.
Ashliq, paxta,yaghliq … qatarliq asasliq yeza igilik mehsulatlirini
türkümlep ekisport qilish hoqoqimu 1992 – yilidiki tunji nöwetlik Ürümchi
yermenkisidin buyan Bingtuanlik Xitaylarning konturolliqida bolup kelmekte.
Qisqisi, hazir Uyghur soda – sanaetchilirining aldida Xitayning < pifa > dep
atalghan top setish baziridin parche – purat mal élip setishtin bashqa yol
qalmidi.
< Xinjiang geziti > ning bügünki xewiride körsütülishiche, < Ürümchi xelqara
soda yermenkisi >, bu rayonning iqtisadi tereqqiyati üchün zor rol
oynighanmish, mesilen, buyil 1 – aydin 7 – ayghiche bolghan mezgil ichide,
Sherqiy Türkistanning sodidiki import – ekisport miqdari 10 milyart 158
milyon amerika dollirigha yetip, pütün Xitayning otturiche shish süriti
bolghan 69.5 pirsenttinmu köp eship, 95.9 pirsentke yetken.
Eshish süriti jehette Xitay boyiche aldinqi qatarda, soda miqdari jehette
gheriptiki 12 ölke ichide birinchi orunda turidiken.
16 yildin buyan < Ürümchi xelqara soda yermenkisi > ge qatnashqan Xitay we
chetellik sodigerlerning sani 470 ming neper bolup, peqetla bu 16 qetimliq
yermenkidiki tashqi soda miqdari 21 milyart 355 milyon dollargha yetken.
Unung üstige ekisport qimmiti yaratqan mehsulatlarning asasliqi Sherqiy
Türkistanning kan we dehqanchiliq mehsulatliridin ibaret.
Eger paydilarning 10 da biri yerlik xelqning chöntikige kirgen bolsa idi,
bügün Uyghurlarning turmush sewiyesimu XItay boyiche aldinqi orungha ötken
bolatti, epsuski Xitayning sanliq melumatlirida nöwette Sherqiy Türkistan
turmush sewiyesi jehette yenila Xitay boyiche axirqi orunda turup kelmekte,
16 yildin buyanmu Uyghurlarning iqtisadi kirimidimu körünerlik bir ilgirlesh
bolghini yoq, hökümetning hazirqi istatiskilirida, jenobi rayonlardiki
Uyghur dehqanlirining kishi beshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 1300
– 1500 yuan etrapida körsütülgen bolup, Bing tuanlik Xitay dehqanlirining
kirimidin 4 hesse töwen.
Mesilen, < Tian shan tori > ning buyil 4 – ayning 30 – künidiki bir xewiride,
buyilning birinchi peslide, Bing tuan qarmighidiki sheher – bazar
puxralirining kishi beshigha toghra kélidighan sap kirimining 3382 yuange,
Bing tuanlik Xitay dehqanlirining bolsa 1526 yunge yetkenlikini bayan
qilghan.
Yuqarqi reqemler boyiche bolghanda, Bing tuandiki sheherlik Xitaylarning
yilliq kishi beshigha toghra kélidighan sap kirimi 13 ming 500 yuandin,
dehqanlarning bolsa 6100 yuandin ashidu.
Bügün Xitayning resmiy istatiskilirida Bingtuanning omomiy noposi 3
milyongha yeqin bolup, pütün Sherqiy Türkistanning omomiy noposining
texminen 11 – 12 pirsentini teshkil qilidu, emma Sherqiy Türkistanning
sodidiki import – ekisport miqdarining yerimini digüdek Bingtuan teshkil
qilmaqta, mesilen, < Tianshan tori > ning bügünki bir xewiride
körsütülishiche, buyil 1 – aynin 7 – ayghiche bolghan mezgilgiche Bing
tuanning tashqi sodidiki ekisport miqdari, pütün Sherqiy Türkistanning
ekisport miqdarining 48.4 pirsentini teshkil qilghan, < aptonom rayon >gha
qarashliq tashqi soda shirketlirining omomiy sani 1480 bolup, Bing tuange
qarashliq tashqi soda shirketlirining sani bolsa 1216.
Yuqarqi sanliq melumatlar shuni eniq körsütüp turuptuki, < Ürümchi xelqara
soda yermenkisi >, yerlik xelqqe, bolupmu Uyghur xelqighe qilche bir nep
élip kelgini yoq, xuddi yuqurida eytip ötkünümdek, bu yermenke, Xitay
hakimiyitining dunya jamaetchilikining közini buyash, yerlik xelqni talan –
taraj we qaqti – soqti qilish üchün qollunup kéliwatqan siyasi bir
wastisidinla ibaret, xalas.
|
