Sherqiy Türkistandiki Qoralliq Toqunushlarning Sewepchisi We Jawapkari Kim 

Perhat Yorungqash

1. Zulum kücheygensiri, qarshiliqmu kücheydi

Sherqiy Türkistanning nami < Xinjiang > dep özgertilgen 1884 – yilidin, taki bügüngiche bolghan omomiy tarixiy jeryangha nezer salghinimizda, bu rayonda yerlik xelqlerning mustemlikichi hakimiyetlerge qarshi isyan we naraziliqliri yuquri pellige chiqqan mezgilliri bolsa, del ularning milliy menpeetliri eng eghir zerbiye uchrighan, hakimiyetlerning zulum, bésim we talan – tarajliri insan chidighuchiz derijige berip yetken mezgiller idi, yerlik xelqning bolsa muresse yaki pendi – nesihet, isitqu – suwutqu bilen mustebit hakimiyetlerni chekidin ashqan zulum siyasitidin waz kechürüsh imkaniyiti we pursiti yoq idi. Chünki herqaysi dewirlerde ötken mustemlikichi hakimiyetlerning hemmisila ortaq bir yolni tallighan, bu yol – zulum sélish, zulumgha qarshi chiqquchilarni shepqetsizlerche jazalash yolidin ibaret idi, shunga Uyghurlarni asas qilghan yerlik xelqning aldida peqetla ikki yol bolup, biri, qulluqqa razi bolup haywan kebi xorluq ichide yashash, yene biri, isyan we küresh arqiliq özlirining milliy mewjutliqini we insani heq – hoqoqlirini qoghdap qélishtinla ibaret idi.

2. Tarix yene qayta tekrarlanmaqta

Shunung üchünmu bu rayonda 1884 – yilidin taki hazirgha qeder isyan we nere sadaliri hech bir zaman üzülüp qalmidi, bu qisas sadaliri Sherqiy Türkistanda arqa – arqidin ikki jumhuriyetning qurulishigha sewepchi boldi, nöwette Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida, bolupmu buyil kirgendin buyan Pamir, Hoten, Qeshqer, kuchar, peyziwat qatarliq jaylarda meydangha kelgen bir qatar milliy qarshiliq körsütüsh heriketliri, yuqarqi tarixiy riyalliqning izchil türde tekrarliniwatqanliqini, meyli mustemlikichi hakimiyetlerning siyasitide bolsun, yaki yerlik xelqning iradiside bolsun hech bir özgürüshning bolmighanliqini ispatlap turmaqta.

3. Zulum we bésim bilen bir milletni bash egdürüsh mumkin emes

Bügünki kommunist Xitay hakimiyitini élip eytsaq, Sherqiy Türkistanning mustemlike tarixidiki eng quduretlik hakimiyettur, Xitayning herbiy we iqtisadi jehettiki küchi hemmimizge lum, shundaq turup yene nime üchün bu rayondiki küresh uchqunlirini tamamen öchürüshtin yoqsun qéliwatidu ? bunung sewebi nahayiti addi, chünki zulum, bésim, tehdit we jaza bilen bir milletni singdürüsh, yoqutush yaki boyun egdürüsh esla mumkin emes, nechche 10 yilliq nepret we qisas tuyghuliri bilen tawlinip chiqqan küresh üchqunlirini öchürush teximu mumkin emes, yene kélip bügünki dunya weziyitide meyli qandaq küch bolushidin qetinezer, Uyghurdek nechche 10 milyonluq noposqa ige bir milletni yer sharidin tamamen yoqutuwetélishimu zadi mumkin emes, chünki Boshnaq we kosowaliqlarni qirghin qilghan Sirip qassaplirining qandaq aqiwetlerge duch kelgenliki hemmimizge melum, Darfur rayonida qirghinchiliq élip barghan Sudan mustebit hakimiyitining hazir xelqarada qaysi derijide yetim we bichare ehwalgha chüshüp qalghanliqini körüp turiwatimiz ….

4. Xitayning chiqish yoli qaysi ?

Dimek, xuddi xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining izchil tekitlep kéliwatqinidek, Sherqiy Türkistandiki milliy toqunush, ixtilap, ziddiyet we isyanlarni peseytish üchün Xitay hakimiyitining aldida peqet birla yol bar, u bolsimu, Uyghur xelqighe qaritip kéliwatqan zulum siyasitidin waz kechish, Uyghur xelqining insani heq – hoqoqlirini etirap qilish, Uyghurlargha qarita siyasi, iqtisadi jehetlerde yürgüzüp kéliwatqan adaletsiz siyasitidin waz kechish, Uyghur xelqining hör, erkin we musteqil yashash isteklirige hörmet qilish !

5. Xitay, quturatquluq siyasitini yenimu kücheytmekte

Epsuski, kommunist Xitay hakimiyitimu xuddi ilgiriki mustebit hakimiyetlerge oxshashla, hech bir zaman yerlik xelqning derdige qulaq salghan emes, özlirining siyasi jehettiki xataliqlirini etirap qilish yaki özgertish uyaqta tursun, eksiche yerlik xelqning teximu seprayini örlitidighan qutratquluq qilmishliri arqiliq otning üstige yagh chechip kelmekte.

Mesilen, Xitay hakimiyitining yeqinda yüzbergen Qeshqer, Kuchar weqeliridin buyan yürgüzüp kéliwatqan döwlet teror siyasitidin bu nuxtini nahayiti eniq körüwélish mumkin.

6. Milliy toqunushlarning küchüyishige sewepchi boluwatqan amillar köpeymekte

Weqedin buyan Xitay hakimiyiti bir tereptin özining en – eniwiy usoli boyiche shu rayondiki Uyghurlargha qarita tutqun qilish, jazalash, erkin heriket qilishini cheklesh siyasitini yürgüzse, yene bir tereptin, yuqarqi toqunushlarning asasliq sewepchisi bolghan iqtisadi jehettin talan – taraj qilish, Xitaylashturush, neslini qurutush siyasitining qedimini tezletmekte.

Mesilen, < tianshan tori > ning 8 – ayning 27 – künidiki xewiride körsütülishiche, Xitay hökümiti Aqsu wilayitide 2010 – yilighiche bolghan mezgil ichide Uyghur ösmürliri üchün yengidin < qosh tilliq yesli > dep atalghan Xitayche 325 yesli qurup chiqishni pilanlighan bolup, bu qurulushqa Xitay merkizi hökümiti we < aptonom rayon > teripidin mexsus meblegh ajritilidiken.

Yuqarqi Xitayche yesli qurulushigha ajritilidighan omomiy mebleghning miqdari 302 milyon 600 ming yüan bolup, Xitayning meqsidi, nöwette Aqsu rayonida 3 – 4 yash etrapidiki Uyghur ösmürlirining hemmisini 2010 – yiligha barghanda Xitayche yesli we Xitayche mekteplerde oqush imkaniyitige erishtürüsh iken.
Hemmimizge melum bolghinidek, Xitayning Milliy maaripni Xitaylashturush siyasiti, Uyghurlarning kelgüsi istiqbaligha zor xewip élip kéliwatqan we Uyghurlarning eng qattiq naraziliqini qozghawatqan siyetlirining biri, Xitay hakimiyitining Kuchar weqesidin keyinla alghan bu qarari, mahiyet jehette qutraqquluq we ot üstige may chechishtin bashqa nerse emes.

Yene mesilen, < tianshan tori > ning yene bir xewiride körsütülishiche, 8 – ayning 26 – küni Qeshqer shehride, < jenobi Xinjiangdiki 3 wilayetning nopos mesilisi we pilanliq tughut xizmiti söhbet yighini > chaqirilghan bolup, yighinda, Qeshqer, Atush we Hoten qatarliq 3 wilayetning omomiy noposining hazir 5 milyon 923 minggha yetip, Sherqiy Türkistanning omomiy noposining 31.8 pirsentini igenligenliki, emma, bu wilayetlerning 2008 – yilining aldinqi yerim yilidiki tughulush nisbitining, pütün Sherqiy Türkistandiki tughulush nisbitining 44 pirsentini teshkil qilghanliqi, yene bu wilayetlerde 3 perzent körgüchilerning, pütün Sherqiy Türkistanda 3 perzentlik bolghichilarning 60 pirsentini teshkil qilghanliqi tekitlinip, bundin keyin bu 3 wilayette noposni tizginlesh jehette jiddi tedbir qolllunush kerekligi otturigha qoyulghan.

Xitayning < pilanliq tughut qanuni > da, 3 perzentlik bolush, peqetla Uyghur déhqanlirigha qaritilghan siyaset bolup, emma Xitay hakimiyiti Uyghur déhqanlirini özliri chiqarghan bu qanundinmu mehrum qaldurup, türlük mukapatlash we jazalash wastiliri arqiliq, ularnimu xuddi Xitaylardek birla perzent körüshke qistap kelmekte.

Xitayning atalmish < pilanliq tughut > siyasitimu, Uyghur xelqining eng küchlük qarshiliqini qozghawatqan we milliy qarshiliq körsütüsh heriketlirining ulghuyishigha sewepchi boluwatqan asasliq amillarning biri idi, dimek, Xitay hakimiyitining Qeshqer weqesi yüzberip uzun ötmeyla qollanghan yuqarqi wastisi, Sherqiy Türkistanda toqunush we ixtilaplarni del Xitay hakimiyitining özining keltürüp chiqiriwatqanliqini ispatlap turmaqta.

7. Xitay hakimiyiti, mustemlikichilik siyesetlirini mas qedemde kücheytmekte

Yene bir jehettin, Sherqiy Türkistanda milliy toqunushlar shiddet bilen küchiwatqan bügünki künde, Xitay hakimiyiti yuqarqidek milliy maaripni Xitaylashturush we < pilanliq tughut > siyasiti astida Uyghurlarning neslini qurutush siyasitini yuquri pellige chiqirish bilen birge yene, atalmish < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen nam astida Uyghur déhqanlirini, bolupmu Uyghur qizlirini bashqa yurtlargha, Xitayning ishki ölkilirige sürgün qilish, Uyghurlarni dinsizlashturush, iqtisadi jehettin talan – taraj qilish … qatarliq siyasetlirinimu mas qedemde kücheytip kelmekte.

Sherqiy Türkistangha Xitay köchmini yötkesh qedimimu tezliship barmaqta, 100 minglighan Uyghur déhqanliri bashqa yurtlargha, Xitayning ichki ölkiliride sürgün qiliniwatqan bügünki künde, Xitay hakimiyiti < paxta tergüchiler > digen namda 8 – aydin 10 – ayghiche bolghan ikki ay mezgilgiche Xitayning ichki ölkiliridin bir milyon < paxtichi > xitayni yötkep kélishke hazirlanmaqta …

Dimek, Sherqiy Türkistanning nöwettiki echinishliq weziyiti, Hoten, Qeshqer, Kuchar, Peyziwatqan … qatarliq jaylirida meydangha kelgen qarshiliq körsütüsh heriketlirining nime seweptin meydangha kelgenlikini we bununggha sewepchi boluwatqan asasliq amillarning nime ikenlikini ochuqche körsütüp turmaqta.