Uchur We Tehlil

1) Xitayning Ichki Ölkiliridin Tutup Kélingen 160 Neper Uyghur Ösmür Ürümqidiki Türmige Qamaldi

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning wetendin biwaste igelligen melumatida körsütülishiche, Xitay hakimiyiti, Qeshqer we Kuchar rayonlirida yüzbergen weqelerni bahane qilip, pütün Sherqiy türkistan miqyasida Uyghurlargha qarita chong tazilash herikiti élip bérish bilen birge yene, Xitayning ichki ölkilirigimu mexsus saqchi etretlirini iwetip, yéqinda Xitayning Tungganlar olturaqlashqan bezi sheherliride diniy telim éliwatqan 160 neper Uyghur ösmürni tutup kelgen bolup, 8 – 14 yash arisidiki bu Uyghur ösmürlirining hemmisi Ürümqi Ba jia hu türmisige qamalghan.

Gerche bu ösmürlerning ata – aniliri saqchi organliridin perzentlirini ayililirige tapshurup bérishni telep qilghan bolsimu, emma saqchi organliri peqetla 10 neper ösmürni 20 ming yüan kapalet puli bilen qoyup Bergen, 150 neper ösmürning ata – anilirigha, < bular 16 yashqa toshqanda qanunsiz diniy paaliyet ötküzgenlik jinayiti bilen sotqa tartilidu > dep jawap Bergen.

Sherqiy türkistanda Uyghurlarning normal diniy telim élishi qattiq cheklengini üchün, kéyinki yillardin buyan bezi Uyghur ayililiri yazliq we qishliq tetil mezgilliride perzentlirini Xitayning ichki ölkiliridiki Tungganlar olturaqlashqan rayonlardiki mesjidlerge apirip normal diniy sawatlarni ögütüshke bashlighan idi

2 ) Xitay Hokumiti Kucharda Umumiyüzlik Tutqun Qilish Herkiti Élip Barmaqta

Xitay hakimiyiti, yéqinda Sherqiy Türkistanning Kuchar rayonida milliy qarshiliq körsütüsh küchliri bilen Xitay esker – saqchiliri otturisida yüzbergen qoralliq toqunushni bahane qilip, yerliklerge qarita döwlet terorluq siyasitini yürgüzüshke bashlidi.

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning wetendin biwaste igellishiche, nöwette Kucharda yerlik Uyghurlarning bashqa rayonlargha bérishi tamamen cheklinish bilen birge, qanunsiz tutqun qilish herikitimu yuquri pellige chiqqan.

Mesilen, bu qétimqi qoralliq toqunushta ölgen Ehmetjan Tohi ( Kuchar nahiyesi 7 – rayonida olturushluq déhqan, 24 yash ) bilen unung xanimi Bumeryem ( Kuchar nahiyesining uzun yézisida olturushluq déhqan, toqunush jeryanida ölgen ) lerning texminen 10 ayliq qizi Xitay saqchiliri teripidin élip kétilgen bolup, hazirgha qeder iz – deriki yoq, hökümet terep Ehmetjan Tohtining uruq – tuqqanlirighimu bu qizning aqiwiti heqqide jawap bérishni ret qilghan.

Yene weqedin kéyinla Ehmetjan Tohtining 60 yashliq dadisi Tohti tay we apisi, akisi Memet Tohti ( burun siyasi sewep bilen ikki yil türmide yatqan ) we singlisi Xitay saqchiliri teripidin tutup kétilgen bolup, tutup kétilgenlerning weqe bilen chétishliqi bolmisimu, emma hazirgha qeder peqetla singlisi qoyup bérilgen, qalghanlarning aqiwiti namelum.

Ehmetjan Tohtining 18 yashliq inisi Musajan Toxtimu bu qétimqi toqunushta öltürülgen idi.

Xitay saqchiliri yene bu qétimqi weqede ölgen Bumeryemning Kuchar nahiyeside < Ihlas Soda Baziri > ni qurup tijaret bilen shughulliniwatqan newer hedisini we unung soda bazirida ishlewatqan 30 neper xizmetchisinimu qolgha alghan bolup, gerche bularning weqe bilen hech bir alaqisi bolmisimu, emma hazirgha qeder qoyup bérilmigen.

Xitay jamaet xewipsizlik ministirlikining muawin ministiri Nöwette Kucharda qomandanliq shitabi qurup, Qeshqer we Kuchar rayonlirida élip bériliwatqan tazilash heriketlirige qomandanliq qilmaqta.
Weqedin kéyinla saqchi tarmaqliri Kuchar rayonida chong tutqun qilish herikiti qozghighan bolup, resmiy qolgha élinghan Uyghurlarning sani 1000 din artuq, yene nahiye we yéziliq hökümetler teripidin waqitliq tutup turulghanlarning sani birqanche ming kishi.

Bu hadisini öz közi bilen körgen shahidlarning bildürishiche, nöwette nahiye, yeza we kenitlerdiki hökümet ishxanilirining hemmisila waqitliq tutup turulup soraq qiliniwatqan Uyghur déhqanliri bilen tolghan bolup, hetta ularning öylirige qaytip tamaq yewélishighimu yol qoyulmighan.

Bu qétimqi herikette qolgha élinghanlarning biri bolsa Kuchar nahiye merkizi Tirek tüwi mehellisi mesjidining imami Adil Qarim bolup, unungmu Kuchar weqesi bilen hech bir chétishliqi yoq, peqetla weqede ölgen Ehmetjan we Musajanlarning hedisining yoldishi bolghini üchünla bu imamni qolgha alghan we nahiyélik ottura sot mehkimisi uni muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilish qarari alghan.
Adil Qarim bolsa Kucharda tonulghan diniy zatlarning biri idi.
Nöwette Kuchar nahiyeside yeza bilen yeza we kenit bilen kenitler otturisigha Xitay saqchi we eskerliri teripidin mexsus tekshürüsh ponkitliri qurulghan bolup, yerliklerning özi turghan rayon, hetta mehellidin bashqa jaygha chiqishi qattiq meni qilinghan.

Bezi yerliklerning bildürishiche, Kucharning bir yézisidin nahiye merkizigiche bolghan qisqighine musapida 5 – 6 tekshürüsh ponkiti qurulghan.

Undin bashqa yene weqedin kéyin Xitay hökümiti Kuchar rayonida her küni mesjidke bérip namaz oqughuchilarni we öyide 5 waq namaz oqughanliqi bayqalghan kishilerni aptomatik halda tutup soraqtin ötküzüsh heqqide buyruq chüshürgen.

3) Kucharda Haraq Cheklengen Milliy Tüstiki Ashxanilar Mejburi Taqiwetildi

ETIC ning wetendin igellishiche, Xitay hakimiyiti bu qetim Kucharda yüzbergen qoralliq toqunushni bahane qilip jiddi elip bériwatqan < chong tazilash > we < qattiq zerbe bérish > herikiti jeryanida, Kucharde qoyuq milliy tüste bizelgen, haraq ichish cheklengen we milliyche kiyim kiyip, pütünley Uyghurche naxsha – muzikilar bilen xéridarlargha mulazimet qiliwatqan Uyghur ashxane we restoranlirinimu zerbe bérish nishani qilghan bolup, hazir Kucharda buxil tiptiki restoranlarning hemmisi hökümet teripidin taqilip, xojayin we xizmetchiliri saqchilarning soraq qilishigha uchrighan.

Mesilen, Kuchar yengi shehrdiki Hudaberdi Hajimning ashxanisi bilen, Kuchar kona shehrdiki < Newruz resturani > bolsa bu rayonning milliy alahidiliklirini tonutuwatqan we Kuchargha hösün qoshqan asasliq ashxanilar bolup, Kuchar weqesidin kéyin Xitay hökümiti aldi bilen bu resturanlarni mejburi taqiwetken.

Yerliklerning bildürishiche, bu axshanilardiki mulazimetchilerning hemmisi qoyuq tüsni alghan milliyche kiyimlerni kiyip, dutar chelip, naxsha eytip, xéridarlargha nahayiti yaxshi mulazimet qilidiken, bu ikki resturan Uyghurlarning mediniyitini chetellik sayahetchilerge tonutushtimu intayin mohim rol oynap kelgen iken.
Uchur We Tehlil

4 ) Xitay Hökümiti Aqsu Wilayitide Ikki Yil Ichide 325 < Qosh Tilliq Yesli > Qurushni Qarar Qildi

Kuchar weqesidin buyan Xitay hakimiyiti bu rayonda yerliklerge qarita < chong tazilash we < qattiq zerbe bérish > herikitini kücheytish bilen birge, yerliklerni Xitaylashturush qedimini tezlitish üchünmu jiddi qedemlerni besishqa bashlidi.

< Tianshan tori > ning 8 – ayning 27 – künidiki xewiride körsütülishiche, Xitay hökümiti Aqsu wilayitide 2010 – yilighiche bolghan mezgil ichide uyghur ösmürliri üchün yengidin < qosh tilliq yesli > dep atalghan Xitayche 325 yesli qurup chiqishni pilanlighan bolup, bu qurulushqa Xitay merkizi hökümiti we < aptonom rayon > teripidin mexsus meblegh ajritilidiken.

Yuqarqi Xitayche yesli qurulushigha ajritilidighan omomiy mebleghning miqdari 302 milyon 600 ming yüan bolup, Xitayning meqsidi, nöwette Aqsu rayonida 3 – 4 yash etrapidiki uyghur ösmürlirining hemmisini 2010 – yiligha barghanda Xitayche yesli we Xitayche mekteplerde oqush imkaniyitige érishtürüsh iken.

Xitayning yuqarqi pilani, chetellerdiki Uyghur siyasi paaliyetchiliri teripidin, < Xitayning Aqsu rayonida yerliklerni atsimilatsiye qilip yoqutush jehette basqan eng chong qedemlirining biri > dep qaralmaqta.

http://www.tianshannet.com/news/content/2008-08/27/content_2922769.htm