Sherqiy Türkistandin Xewer Uchurlar

1 ) Islam Inistitotida 17 – Qurultayning Rohini Ögünüsh
 

( Yuqarqi sürette: < Xinjiang islam inistitoti > ning oqughuchiliri 17 – qurultayning rohini ögenmekte )

Xitay kommunistik partiyesining 17 – nöwetlik wekiller qurultiyi ayaqlashqandin buyan, Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda < 17 – qurultayning rohini ögünüsh > digen namda zor siyasi heriket qozghidi.

Birqanche kündin buyan Her derijilik hökümetler, Uyghur ishchi – hizmetchilerni we déhqanlarni mejburi halda yighingha qatnashturup, ularni kompartiyege sadiq bolush, hokümetni qollash heqqide ochuq pozitsiye bildürüshke qistap kelmekte.

Bu qétimqi siyasi herikettin, Ürümqidiki < Xinjiang Islam inistitoti > ning oqughuchi we oqutquchilirimu nesiwisini aldi.

< Tianshan tori > ning xewer qilishiche, 10 – ayning 24 – küni < Xinjiang islam isintitoti > da 17 – qurultayning rohini ögünüsh yighini uyushturulghan bolup, yighinda oqutquchi – oqughuchilardin, Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizim bayriqini igiz kötürüp, kompartiyening emir – permanlirini jandilliq bilen orundash telep qilinghan.

Ürümqidiki atalmish < islam inititoti >, Xitay hakimiyiti teripidin islam ellirining közini buyash meqsidide qurulghan bolup, shundin buyan Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistandiki diniy zatlarni bu mektepke yighiwélip, ulargha, islamning eng chong düshmini hisaplanghan kommunistik idilogiyeni zorlap qobul qildurush we mesjidlerde hökümetning emir – permanlirini teshwiq qilidighan qizilpachaq mollilarni terbiyileshke tiriship kelmekte.

2 ) Hoten Qashtéshi Xitayda Yuquri Bahada Sétilmaqta

( Yuqarqi sürette: körgezmigige qoyulidighan Hoten qashtéshi )

Hoten rayoni, Sherqiy Türkistan boyiche eng namrat rayonlarning biri bolup, Hotenlik Uyghur déhqanlirining yilliq kishi béshigha toghra kélidighan yilliq kirimi aran ming yuan etrapida, Hoten xelqining köp qismini ach – yalingachliq ichide yashap kelmekte.

Pütün dunyagha dangliq Hoten qashtéshi bolsa bu rayonning eng asasliq kan bayliqlirining biri bolup, epsuski bu bayliqtin yerlik xelq emes, belki hökümetning türlük jehetlerde étibar bérishigha érishken Xitay shirketliri we xojayinliri paydilinip kelmekte.

Xitay hojayinliri, Uyghur déhqanliri ming bir musheqqetler bilen toplighan qashtéshini bikarning ornida sétiwélip, uni Xelqara bazarlarda kishini heyran qalduridighan yuquri bahalar bilen sétip béyimaqta.

Mesilen < Tianshan tori > ning xewer qilishiche, 11 – ayning 3 – küni Bei jingdiki xelqara körgezme merkizide, Hoten qashtéshini zor kölemge ochuq bahada sétish yermenkisi ötküzilidiken. Yermenkige qatnashturulidighan 300 parche qashtéshining hemmisi yuquri süpetlik qashtéshi bolup, bularning qimmiti 8 milyon yuange yétidiken, bularning ichidiki 11 ming giramliq eng chong bir qashtéshining bahasi bir milyon 150 ming yuange sétilidiken.

3 ) Sherqiy Türkistanda Yilliq Néfit Ishlepchiqirish Qimmiti 125 Milyart Yuandin Ashti

Xitay sana’itining enirgiyege bolghan éhtiyajining shiddet bilen éshiship bérishigha egiship, kéyinki yillardin buyan Xitay merkizi hökümiti Sherqiy Türkistanning néfit, Tebiygaz qatarliq bayliqlirini talan – taraj qilish qedimini tezletmekte.

Mesilen, < Xinjiang géziti > ning 10 – ayning 26 – küni xewer qilishiche, ötken bir yil ichide Sherqiy Türkistanda néfit sana’itining omomiy mehsulat qimmiti 125 milyart yuange yetküzülgen bolup, bu, pütün Sherqiy Türkistanning yilliq Xelq igiliki omomiy kirimining 34 pirsentige toghra kélidiken.

Ötken yili Sherqiy Türkistanda ishlepchiqirilghan néfit miqdari 25 milyon tonnigha, tebiygaz miqdari 16 milyart 400 milyon kup métirgha yetküzülgen.

Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanning tebiiy bayliqlirini échish süriti her yili ottura hésab bilen bir hessige yéqin éship barmaqta, emma buxil éshishning, bu bayliqlarning heqiqiy igiliri hésablanghan uyghurlargha bir tiyinliq paydisi tekken emes.

Mesilen, bashqisini qoyup turup, peqetla néfitni élip éytsaq, hazir xelqara bazarlarda bir tonna xam néfitning bahasi 600 amérika dolliridin ashidu, bu baha buyiche hésablisaq, Sherqiy Türkistanda ötken yili ishlepchiqirilghan 25 milyon tonna néfitning omomi qimmiti 14 milyard 400 milyon Amérika dolliridin ashidu.

Xitayning resmiy statistikilirida hazir uyghurlarning nopusi 10 milyongha yéqin qilip körsitilmekte, 14 milyard 400 milyon amérika dollirini texminen 10 milyon Uyghurgha bölsek, kishi béshigha ottura hésab bilen 1400 dollardin köprekke toghra kélidu. Bu, hazir xitay hakimiyiti teripidin Sherqiy Türkistanda ishlepchiqiriliwatqan 100 xildin artuq kan mehsulatining peqetla bir türi heqqidiki mölcherdin ibaret.

Eger Uyghur xelqi Sherqiy Türkistanning tebiiy bayliqliridin toluq behriman bolush hoqoqigha ige bolghan bolsa idi, bügünki künde Uyghurlar dunyaning eng bay milletliri qataridin orun alghan bolatti, epsuski bügün Uyghur déhqanlirining yilliq kishi béshigha toghra kilidighan otturiche kirimi aran 1000 yuen etrapida bolup, yerlik xelqning iqtisadi kirimining yilliq éshish nisbiti kéyinki 10 nechche yildin buyan 10 pirsenttinmu töwen bolup kelmekte. Mana bu, Sherqiy Türkistan xelqining qaysi derijide talan - Tarajgha uchrawatqanliqini ochuqche körsitip turmaqta.

4 ) Sherqiy Türkistanning Nahiye we Yézilirida 17 Ming 500 din Artuq Internet Tijaret Nuxtisi Bar

< Xinjiang géziti > ning 10 – ayning 28 – küni xewer qilishiche, kéyinki 5 yil ichide Sherqiy Türkistandiki 80 nahiye we bu nahiyelerge qarashliq 650 din artuq yeza hem 2500 din artuq kenitte internet tori alaqe nuxtisi qurulghan bolup, bu internet alaqe nuxtiliri, her derijilik teminlesh soda kopiratipliri teripidin biwaste bashqurulidiken.

Wetendin kelgen inkaslardin melum bolushiche, hökümet tarmaqliri, yerlik xelqning Internettin dunyagha échilishining aldini élish üchün, her bir internet torxaniliri we nuxtilirigha mexsus bashqurghuchi we nazaret qilghuchi xadimlarni orunlashturghan bolup, nahiye, yeza we kenit derijilik hakimiyetler bu internet nuxtilirini kompartiyening emir – permanlirini yetküzüsh we teshwiq qilish üchün paydilinip kelmekte.

5 ) Xitay Hökümiti Ürümqi Ayruduromini 3 – Qétim Kengeytish Qurulushini Jiddileshtürmekte

< Xinjiang géziti > ning 10 – ayning 27 – küni xewer qilishiche, Xitay hakimiyiti ottura asiyagha échilish qedimini tezlitish üchün, Ürümqi ayruduromining 3 – qétimliq kengeytish qurulushini jiddileshtürgen.

Ürümqi ayruduromining 3 – qétimliq kengeytish qurulushi 2008 – yilining axirida tamamlinip, 2009 – yilining aldinqi yérim yilida ishlitishke tapshurup bérilidiken.

Hazirgha qeder bu qurulushqa 700 milyon yuange yéqin meblegh sélinip bolghan.
Bu qurulush tamamlanghandin kéyin, Ürümqi ayruduromining yilliq yoluchi toshush miqdari 16 milyon 350 ming adem qétimgha, yük toshush miqdari 275 ming tonnigha, ayrupilanlarning qonush we uchush sani 155 ming qétimgha yetküzülidiken we Ürümqi ayruduromi ottura asiyadiki eng chong Xelqaraliq ayrupilan istansisilirining birige aylinidiken.

Ürümqi ayruduromida ötken bir yil ichide yoluchi toshush miqdari 5 milyon adem qétimgha yetküzülgen.

Buyil 4 – ayning 18 – küni bashlanghan 3 – qétimliq kengeytish qurulushigha 2 milyart 649 milyon yuan meblegh sélinidiken.

6 ) Xitay Karxaniliri Üchün Sherqiy Türkistanda Yer Béji Pütün Xitay Boyiche Eng Töwen

Her derijilik Hökümet tarmaqlirining Uyghur déhqanlirining étiz – ériq we qoro – jaylirini mejburi tartiwélish mesilisi bolsa nöwette Sherqiy Türkistandiki eng jiddi mesililerning biri, bu seweptin hazir yerlik hökümetlerni eriz qilip Bei jinggha bériwatqan Uyghurlarning sani barghansiri köpeymekte, emma hökümet tarmaqliri bichare Uyghur déhqanlirining eriz – shikayetlirige hech bir zaman qulaq salghini yoq, eksiche eriz qilghuchilarni türlük siyasi töhmetler bilen jazalap kelmekte.

Sherqiy Türkistangha meblegh séliwatqan chetellik we Xitay karxanichilarning sanining köpüyishiger egiship, Sherqiy Türkistanda yuqarqidek hadisiler teximu köpeymekte. Bunung asasliq sewebi shuki, Xitay merkizi hökümiti atalmish < chong gherbi shimalni échish pilani > ni yolgha qoyghandin buyan, Sherqiy Türkistangha meblegh salghuchi chetel karxaniliri üchün yer béjini kechürüm qilish siyasitini yolgha qoyup kelmekte, unung üstige Xitayning ichki ölkiliridin kélip meblegh séliwatqan karxanilargha ijarige bérilgen yerlerning béjimu intayin töwen bolup, bikarning ornida bérilmekte.

Mesilen, < Xin hua axbarat tori > ning 10 – ayning 28 – küni xewer qilishiche, hazirgha qeder Sherqiy Türkistandiki hökümet tarmaqliri ichki ölkilerdin kelgen karxanichilar üchün ayrip bérilgen her kuwadirat métir yerdin aran 0.2 yuan yer béji alghan bolup, bu belgilime Sherqiy Türkistandiki 28 nahiye we sheherde yolgha qoyulup kelgen. Chetel karxanilirigha bolsa yer bikarliq.

Yéqinda < aptonom rayonluq hökümet >, Sherqiy Türkistangha meblegh salghuchi karxanilargha bölüp bérilidighan yer béjini ashurushni qarar qilghan bolsimu, emma yéngi belgilimidiki yer béjimu yenila Xitay boyiche eng töwen iken.

Mesilen, yéngi belgilimide, chong sheherlerde élinidighan yer béji bolsa her kuwadirat métiri 1.5 yuange, ottura tiptiki sheherlerde 1.2 yuange, kichik tiptiki sheherlerde 0.9 yuange, nahiye – bazar we kann rayonlirida bolsa 0.6 yuange östürülgen.

Yéngi belgilimide, chetel we xitay karxanilirigha ijarige bérilidighan yerlerning dayirisi, eslidiki 28 nahiyedin, hazir 89 nahiye we sheherge köpeytilgen.
Wetendin kelgen inkaslardin melum bolushiche, Sherqiy Türkistandiki her derijilik mensepdarlar, déhqanlarning yérini tartiwélip, bu yerlerni ichki ölkilerdin kelgen Xitay karxanichilargha bikarning ornida bérip para élishni adetke aylanduriwalghan.

7 ) Buyil Kirgendin Buyan, Bashqa Yurtlargha Sürgün Qilinghan Déhqanlarning Sani Bir Milyondin Éship Ketti

< Xinjiang géziti > ning 10 – ayning 26 – küni xewer qilishiche, buyilning béshidin, 9 – ayning axirigha qeder pütün Sherqiy Türkistan boyiche, < éshinche emgek küchi > digen namda bashqa yurtlargha iwetilgen déhqanlarning omomiy sani 1 milyon 88 ming 200 neperge yétip, ötken yilning oxshash mezgilidikidin 180 mingdin artuq kishi ashqan.

Xitayning buyilqi esli pilani bolsa 600 ming déhqanni bashqa yurtlargha iwetish bolup, 9 – ayning axirigha qeder pütün yilliq pilan 181.37 pirsent ashurup orundalghan.

Undin bashqa yene buyilning béshidin 9 – ayning axirigha qeder Sherqiy Türkistan boyiche 350 mingdin artuq kishi qayta ishqa orunlashturulghan bolup, yilliq pilan 106 pirsent ashurup orundalghan.

Emma, qayta ishqa orunlashturulghanlarning milliti heqqide izahat bérilmigen.
Bashqa yurtlargha mejburi sürgün qiliniwatqanlarning hemmisi Sherqiy Türkistanning jenobi rayonliridiki Uyghur déhqanliridin ibaret.

8 ) Bingtuandiki Sot we Teptish Mehkimiliri Köpeytildi

< Ürümqi kechlik géziti > ning 10 – ayning 27 – küni xewer qilishiche, yéqinda Bingtuan qarmighidiki bezi dewiziyelerde yéngidin 4 sot we teptish mehkimisi qurulghan bolup, bunung bilen, Bingtuan qarmighidiki 3 – derijilik sot we teptish mehkimilirining sani 40 qa yetken.

Sherqiy Türkistanda öz aldigha musteqil xandanliq quriwalghan Bingtuanning qanun tarmaqliri pütünley musteqil bolup, yerlikke béqinmaydu, Bingtuan sotlirining yerliklerni sotlash hoqoqi bar, emma yerlik sotlar Bingtuanning dilolirigha arilishalmaydu.
Nöwette Bingtuan qarmighidiki türmilerde yétiwatqan Uyghur siyasi mehbuslarning sanimu xélila köp.

Xitay hakimiyitining Bingtuandiki sot mehkimilirining sanini köpeytkenliki, bundin kéyin Bingtuanning siyasi nopozining yenimu kücheytilidighanliqidin direk bermekte.

9 ) < Xinjiangdiki Qehrimanlar Shejerisi > Namliq Kitap Neshirdin Tarqitilishqa Bashlidi

< Xinjiang axbarat tori > ning 10 – ayning 27 – küni xewer qilishiche, < Xinjiang inqilawi qurbanlarning ish – izlirini retlesh we neshir qilish komutéti > teripidin hazirlap chiqilghan atalmish < Xinjiang qehrimanlar shejerisi > namliq kitap yéqinda neshirdin chiqip, daghdugha bilen tarqitilishqa bashlighan.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, bu shejerige 31 neper < qehriman > ning ish – izliri kirgüzülgen bolup, bularning köpünchisi Sherqiy Türkistandiki musteqilliq jengchiliri teripidin öltürülgen Xitay eskerliri, saqchilar we milliy munapiqlar iken.

Mesilen bu kitapta, atalmish < Sherqiy Türkistan terorchiliri > gha qarshi küreshte < baturlarche > ölgen Memetjan Yaqup, Asim Abdulla, Yüsüp Qadir, Idiris .. qatarliqlarning ish – izliri tonushturulghan bolup, undin bashqa yene Xitaylarni qutquzup qélish üchün jenini sélip bergen birqanche < milletler ittipaqlighi qehrimani > ningmu ish – izliri tonushturulghan.

10 ) Yawropada Shenggen Anglashmisigha Eza Döwletlerning Sani Köpeytildi

< Germaniye dolqunliri > radiosining xewer qilishiche, jüme küni chaqirilghan Yawropa birlikige eza döwletlerning ichki ishlar ministirliri yighinida, shengen anglashmisigha eza döwletlerning sanini köpeytish heqqide qarar élinghan bolup, buyil 12 – ayning 21 – künidin étibaren yolgha qoyulidighan bu qarargha asasen, Yawropadiki melum bir döwletning shengen wizisini alghan chetellik sayahetchi, Yawropa birlikidiki 22 döwlette erkin sayahet qilalaydu web u 22 döwletning puxralirimu Yawropada erkin heriket qilish salahiyitige érishidu.

12 – ayning 21 – künidin étibaren shengenge yéngidin qoshulidighan döwletler, Estoniye, Latwiye, Litwaniye, Wingiriye, Polsha, Chéh jumhuriyiti, Sliwakiye, Malta qatarliq 9 döwlet bolup, bu döwletler 9 – ayning 1 – künidin étibaren shengen anglashmisigha eza döwletler alaqe torigha qatnashqan bolup, qanun jehettiki uchurlar birleshtürülgen idi.

Biterep döwlet hisaplanghan Shiwitsariyemu 2008 – yilidin étibaren shengen anglashmisini ijra qilishqa bashlaydu.