Sherqiy Türkistandin Xewer Uchurlar

1) Xitayning Tibet Siyasiti Yawropada Meghlubiyetke Uchridi

< Germaniye dolqunliri > radiosida élan qilinghan bir maqalida, mushu ayning 23 – küni Germaniyening bash ministiri Merkel xanimning, Xitayning shunche naraziliqigha qarimastin Tibetliklerning rohani dahiyisi Dalay Lamani bash minstirlik binasida qobul qilishni qarar qilghanliqining, mahiyette Xitay hakimiyitining uzun yillardin buyan Yawropada élip barghan Tibet siyasitining éghir meghlubiyetke uchirighanliqining roshen ipadisi ikenliki bayan qilindi.

Germaniyediki bezi Uyghur siyasi pa’aliyetchilirimu, Xitayning Yawropada Uyghurlargha qarshi élip barghan déplomatik siyasitiningmu héch bir netijige érishelmigenlikini bayan qilishmaqta.

Mesilen, 2004 – yili Xitay hökümiti Germaniyediki ikki Uyghur teshkilatini we 3 neper Uyghur shexisni < terrorist > dep élan qilghandin buyan, Germaniye hökümiti bulargha qarshi héch bir cheklesh tedbiri qollanghini yoq, eksiche Germaniyediki Uyghur teshkilatlirining siyasi pa’aliyetliri héch bir tosalghugha uchrimastin üzlüksiz janlinip kélmekte, bumu Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan siyasitide muwapiqiyetsizlikke uchrighanliqini ispatlap turmaqta.

2) Sherqiy Türkistanda Paxta Terilghu Kölümi Tarixtiki Eng Yuquri Sewiyege Yetti

Sherqiy Türkistan, uzun yillardin buyan Xitayning eng asasliq paxta ishlepchiqirish bazilirining biri bolup kélmekte, shundaqla Sherqiy Türkistanning paxtisi, Xitayning toqumuchiliq sana’itining jan tomuri.

Xitayning sana’itining tereqqi qilishigha egiship, Xitay merkizi hökümiti Sherqiy Türkistandiki paxta térilghu kölümini üzlüksiz ashurup kélmekte.

Mesilen, < tianshan tori > ning 9 – ayning 21 – künidiki xewiride körsütilishiche, buyil Sherqiy Türkistanning paxta térilghu kölümi 20 milyon 500 ming modin köpirekke yetküzülüp, tarixtiki eng yuquri sewiye yaritilghan. Bunung ichide yerlikning paxta térilghu kölümi 12 milyon 813 ming modin köpirek, Bingtuanning bolsa 7 milyon 688 ming modin artuq bolup, yerlik bilen Bingtuanning paxta térilghu kölümi ötken yildikige qarighanda ayrim – ayrim halda 141.48 pirsent we 36.89 pirsent ashurulghan.

Mölcherlerge qarighanda buyil Sherqiy Türkistanning paxta ishlepchiqirish miqdari 2 milyon 500 ming tonna etrapida bolup, tarixtin buyanqi eng yuquri rikort yaritilidiken.
Paxta bolsa iqtisadi zira’ettin ibaret bolup, Sherqiy Türkistandiki yerlik déhqanlarning köpünchisi paxta ishlepchiqirishi bilen shughullanghini üchün, eslide ularning kirimi Xitayning ichki ölkiliridiki déhqanlarningkidin yuquri bolushi kérek idi, emma hazir del bunung eksiche, Sherqiy Türkistandiki yerlik déhqanlarning yilliq kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi, pütün Xitaydiki déhqanlarning otturiche kirimidin ikki hessidin köpirek az. Bunung sewebi, Sherqiy Türkistanda yerlik déhqanlarning özliri ishlepchiqarghan paxta mehsulatini bazargha apirip erkin sétishi cheklengen bolup, hökümet tarmaqliri bir tutash halda Uyghur déhqanlirining paxtisini mejburi töwen bahada yighiwalidu, hetta köpünchi hallarda déhqanlargha néq pul bermey, qoligha quruq höjjetni tutquzup qoyup, aylap, hetta yillap keynige sozup pulini bérmeydu.
Yene kélip Uyghur déhqanlirigha qarita < pilanliq ishlepchiqirish > yolgha qoyulghan bolup, déhqanlarning nime tériydighanliqini we qanchilik tériydighanliqini hökümet terep békitip béridu.

Emma Bingtuanlik Xitay déhqanlirigha alahide imtiyazlar bérilgen bolup, ular erkin ishlepchiqirish we erkin bazargha sélish hoqoqigha ige.

Nöwette Bingtuanlik Xitay déhqanlarning yilliq kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 5 ming yuange yeqin bolup, yerlik déhqanlarningkidin 3 hesse yuquri.

3) Ürümqide, < Xitayning Tashqi Siyasiti > Namliq Kitapni Tarqitish Murasimi Ötküzüldi

< Tianshan tori > ning xewer qilishiche, 9 – ayning 20 – küni kechte Ürümqide, < Xitayning tashqi siyasiti > namliq kitapni tarqitish murasimi ötküzülgen bolup, murasimgha, Xitay tashqi ishlar ministiri özi biwaste kélip riyasetchilik qilghan.

Mezkur kitap, Xitay tashqi ishlar ministirlikining siyasi tetqiqat bölümi teripidin tüzüp chiqilghan bolup, kitap, Xitay hakimiyitining xelqara weziyet heqqidiki qarashliri, Xitayning tashqi ishlar xizmitining omomiy ehwali, Xitayning herqaysi eller bilen bolghan déplomatik munasiwetliri … qatarliq mohim mezmonlarni öz ichige alghan.

Yéqinqi mezgillerdin buyan Xitay hakimiyiti chetellerde Sherqiy Türkistan we Uyghurlar heqqidiki tetür teshwiqatlirini pütün küchi bilen qanat yaydurup kelmekte.

Xitay hakimiyiti Bir tereptin chetellerdiki Xitay elchixaniliri arqiliq Sherqiy Türkistanning tarixi burmilanghan saxte teshwiqat matiriyallirini köplep bésip tarqatsa, yene bir tereptin, < Xinjiang mediniyet heptisi > digendek namlar bilen chetellerge Uyghurlardin terkip tapqan sen’et ömeklirini iwetip, bu arqiliq dunya jama’etchilikining közini buyashqa urunup kelmekte.

4) Sherqiy Türkistanda < Azsanliq Millet Ma’arip > Téz Tereqqi Qilghanmish !

Xitay hakimiyitining 2000 – yilidin étibaren Uyghurlarning milliy ma’aripini Xitaylashturush üchün jiddi heriketke ötkenliki, < qosh tilliq ma’arip > digen sho’arni kötürüp chiqip, ali mektep we ottura – bashlanghuch mekteplerde Uyghur oqughuchilargha qarita mejburi halda Xitayche oqutushni yolgha qoyuwatqanliqi pütün dunya jama’etchilikige bilinip kelmekte.
Texi birnechche kün burunla Amerika parlamentida Uyghurlar heqqide élinghan bir qararda, Xitay hakimiyitining Uyghurlarning milliy ma’aripini mejburi Xitaylashturiwatqanliq qilmishi qattiq eyiplengen idi. Emma Xitay hakimiyiti mesilining mahiyitini yoshurup, özlirini qandaqtur azsanliq milletlerning milliy ma’aripigha köngül bölüwatqan qilip körsütüshke tiriship kelmekte.

Mesilen < Tianshan tori > ning xewer qilishiche, 9 – ayning 20 – küni < Aptonom rayon > diki ma’arip tarmaqliri Ürümqide, < memliketlik xelq qurultiyi > ning bir qisim dayimi komutet ezaliri bilen, < Aptonom rayonluq xelq qurultiyi dayimi komuteti > ning bezi ezalirigha, < Xinjingdiki azsanliq milletler ma’aripining tereqqiyat ehwali > digen témida mexsus doklat bergen bolup, doklatta körsütülishiche, 2006 – yilining axirigha qeder Sherqiy Türkistandiki türlük mekteplerning omomiy sani 8354 bolup, bunungda oquwatqan oqughuchilarning sani 4 milyon 645 ming neper, bunung ichide < azsanliq millletler > din bolghan oqughuchilarning sani 2 milyon 563 ming bolup, omomiy oqughuchilarning 57.4 pirsentini igelleydu, mekteplerdiki oqutquchilarning sani 345 ming neper bolup, bunung ichide < azsanliq millet > tin bolghan oqutquchilar 158 ming neper.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, Xitay merkizi hökümiti < 10 – besh yilliq pilan > mezgilide, Sherqiy Türkistanning ma’arip asasi qurulushi üchün 3 milyart 549 milyon yuan meblegh salghanmish.

Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda atalmish < qosh tilliq oqutush > ni yolgha qoyghandin buyan, herqaysi jaylardiki milliy ottura – bashlanghuch mekteplerning köpünchisi Xitay mekteplirige qoshuwétildi.

Merkizi hökümet teripidin ajritilghan mebleghmu pütünley Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida uyghur ösmürliri üchün < qosh tilliq yesli > dep atalghan Xitayche yesli qurulushigha serip qilindi.

5) Herbiy Déhqanchiliq Meydanidiki Xitaylarning Yilliq Kishi Béshigha Toghra Kélidighan Kirimi 18 Ming Yuange Yetti

Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yerlikler bilen Xitay köchmenlirige qarita iqtisadi jehette periqliq siyaset yürgüzishi netijiside, iqtisadi kirim jehette Uyghurlar bilen Xitay köchmenliri otturisida zor periq shekillenmekte.

Bügünki künde Xitay hökümitining resmiy statiskilirida Sherqiy Türkistanda Uyghur déhqanlirining yilliq kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi aran 1000 yuan etrapida bolup, Bingtuan qarmighidiki Xitay déhqanlirining bolsa 5000 yuange yéqin, emma Bingtuanning bezi alahide tuan – meydanliridiki Xitay déhqanlirining kirimi, yerlik uyghur déhqanlarningkidin 20 hessige yéqin köp.

Mesilen, < Bingtuan géziti > ning 9 – ayning 21 – küni xewer qilishiche, buyil Bingtuanning 6 – déwiziyesi qarmighidiki herbiy déhqanchiliq meydanida ishlewatqan Xitay déhqanlirining kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi 18 ming yuange yetküzilidiken. Bu meydandiki Xitay köchmenliri ashliq térimay, bazarda nime pul bolsa shuni tériydiken we pütünley piwe güli, haraq üzümi qatarliq iqtisadi zire’etler bilen hepilishidiken.

6) Ürümqide Qoralliq Bulanggha Uchrighanlar Uyghur

Aldinqi qétimliq xewirimizde, 9 - ayning 14 - küni Ürümqi sheher merkizide dollar sodisi qilidighan ikki kishining tuyuqsiz ikki neper bulangchining qoralliq hujumigha uchrap, bir nepirining neq meydanda oq tégip ölgenliki we yene birining éghir yarilanghanliqi heqqide xewer bergen iduq.

< Tianshan tori > ning 9 – ayning 21 – küni xewer qilishiche, bu qétimqi qoralliq bulanggha uchrighan her ikki kishi Uyghur bolup, oq tégip ölginining ismi Yasin iken. Yene biri hazir doxturxanida bolup, unung mörisige tegken oq hazirghiche téxi chiqirilmighan.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, yarilanghan Uyghur, saqchilar teripidin sizip chiqilghan qatilning resimini tonuwalghan.

Ürümqi Saqchi idarisi, bulangchilarni pash qilghuchilarni 100 ming yuan bilen mukapatlaydighanliqi heqqide uxturush chiqarghan.

Emma yuqarqi xewerde, bulangchilarning milliti heqqide izahat bérilmigen.

7) Germaniye Hökümiti Xitayning Dalay Lama Heqqidiki Teliwini Qayta Ret Qildi

< Germaniye dolqunliri > radiosining xewer qilishiche, 9 – ayning 21 – küni Germaniye bash ministirlikining bayanatchi muxpirlargha qilghan sözide, bash ministir Merkel xanimning 9 – ayning 23 – küni Dalay Lama bilen élip baridighan söhbitining öz waqtida élip bérilidighanliqini we körüshüshning eslidiki pilan boyiche Germaniye hökümet binasida élip bérilidighanliqini tekitligen.

Xitay hökümiti birqanche kündin buyan arqa – arqidin bayanat élan qilip, Germaniye hökümitige naraziliq bildürüp kelmekte we Germaniye hökümitidin héch bolmisa Dalay Lamani hökümet binasida emes, bashqa bir ammiwiy sorunda shexsi körüshüsh teriqiside qobul qilishni telep qilghan idi.

Chetellik siyasi küzetküchiler, < Merkel xanimning Dalay Lama bilen bolidighan bu qétimqi uchrushishi, siyasi jehette Germaniye bilen Xitay otturisida dawam qilip kelgen ishench tuyghulirini tamamen yoq qilishi mumkin > dep qarashmaqta.