Türkistan Qayghusi Namliq Kitapning Neshirdin Chiqish Munasiwiiti Bilen

20 - esir'imam buxarisi dep nam Qazan'ghan islam terghibatchisi, Sherqiy Türkistan islam jumhuriyitining pirizdénti, marshal Elixan Töre yazghan Türkistan qayghusi namliq kitap Türkiyediki teklimakan Uyghur neshiryati terpidin neshir qilindi.
Bu kitapni oqushtin burun kitapning aptori Elixan Töre heqqide teyyarlan'ghan maqalini oqup körüng!

Bu maqalining köp qismini ümidwar erkin asiya radiosida mundin bir nechche ay burun ilan qilghan idi. Men peqet bu kitapni neshirge teyyarlighuchilarning birsi bolush süpitim bilen özemning azraq pikrimni qitip tekrar ilan qildim.

Elixan Töremning qisqiche terjime hali.

Elixan Töre shakirxan Töre oghli 1885 - yili 3 - ayning 21- küni hazirqi Qirghizistanning toqmaq (balasaghun) shehiride bir halliq déhqan ailiside tughulghan. Edebiy texellusi saghuni. Uning atisi shakirxan Töre chong oghli alimxan bilen Elixan Töre ikkisini medinege oqushqa ewetken. Kélip Buxara medrisliride dawamliq ilim tehsil qilish bilen birge téwipliqnimu yaxshi igelligen. 1916 - yili toqmaq tewesidiki char padishagha qarshi qozghilang basturulghandin kéyin, uning qatnashquchiliridin bolghan Elixan Töre 1920 - yili Sherqiy Türkistan'gha qéchishqa mejbur bolidu.

U yerdimu turalmay qayta wetinige qaytidu we toqmaq shehiridiki chong meschitke imam bolidu. 1922 - yili sowit hökümiti teripidin qolgha élinip bir ay yatidu.

1930 - yili 11- ayda 4 hemrasi bilen Ghuljigha qachqmaqchi bolup kitelmey militsiye xadimliri teripidin tutulidu. Kochilarda paylaqchiliq qilish wezipisini bergende ret qilghanliqi uchun 10 yilliq turmige solunudu. Höküm ilan qilghan küni turmidin qachidu.

U yerdin qéchip, tungganlarning oyliride yoshurunup axiri uchinchi sepiride dostlirining yardimi bilen yalghan pasport ishlitip Ghuljigha otup kitidu. U yerde xelq teripidin yaxshi kutuwelinidu. Kishiler hazirmu u turghan mehellini Törem mehellisi deydu. Törem ozining bilimi we téwipliqi bilen xelq arsida kong inawetke érishidu. 1937 - yili shing shisey tereqqiperwer kishilerni qolgha alghanda Töremnimu qolghaélip kitidu.

1941 - yili turmidin qoyup bérilip Ghuljigha qaytip kélidu. 1944 - yili Ghuljida "azadliq jemiyiti" qurulup Törem uninggha qatniship uning reisi bolidu. Shu yilning béshida sowétning urumchidiki bash konsuli yéwsiyéf Ghuljigha kilip salih janbay qatarliqlarni yighip "azadliq jemiyiti" qurushqa chaqiridu. U teshkilat qurulup, sowit doxtuxanisining bashliqi hakim japparowich yarullabekof digen Uyghur adem bashliq boludu. 1944 - yili 11- ayning 12 - künide Sherqiy Türkistan jumhuriyiti qurulghanda Elixan Töre reis bolup saylinidu. 1945 - yilining béshida hökümet Töremge marshal unwani béridu.

1946- yili 6 - ayning 12 - küni sowitning mexpi bashqarmisi dom (2 - numirliq qoro) din Töremni chaqiridu. Derwaza aldigha barghanda bir kishi chiqip Töremni bashlap kirip kitip muhapizetchiliri alaidin emir bilen sonur munirge "siler qaytip ketinglar" dep buyruq qilidu. Igellinishiche 6- ayning 13 - küni 2 - oydin iskender ependi (polkownik iwan iwanowich), polkownik eli ependi hamidof we zakir ependi (zahar koznetsof) uch razwedchik "sizni qorghasta osman yusupof (uzbekistan 1- sekirtary) siz bilen korushmekchi" dep zis mashinisigha sélip élip kétidu. U yerge barghandin kéyin yene "nahayiti muhim ish bilen tashkentke ketti. Sizni tashkentte kutmekte." dep élip kétidu.

Törem tashkentte 30 yil nezerbend astida yashap kéyin sowit hökümiti inam qilghan yuquri pinsiye, kong qoro we penler akedimiyesing ezasi bolushtek tekliplerni ret qilip yatti. Emma Töremning xeliq ichidiki abruyi koturuliwerdi. Kéyinrek sirttin yuqlap kelgenler bilen korushushke ruxset bérildi. Törem nezerbend astidiki 30 yil ichide ehmet danishning "newa-didul waqie", derwish eli changining "muzika risalisi" we "tomur tuzukliri" qatarliq eserlerni terjime qilidu. 1959- yili "tarixi muhemmidi" digen eserni yézip chiqidu we "diwani saghuni" digen sh'irlar toplimi, "shifaul ilal" (xestelikler dawasi) digen eserlerni yazidu.

Elixan Törening ghapparxan, asarxan, exmetyar, muhemmetyar isimlik baliliri bolup sowitke chiqip kitishken. Elixan Töre 1976 - yili 2 - ayning 28 - küni 91 yeshida tashkentte alemdin otken we özining wesiyitige asasen Sheyx Zeynidin baba qebristanlighigha qoyulghan. Töremni xatirilesh uchun uzbekistan hökümiti tashkent yekke saray mehellisidiki bir ottura mektepke, chilanzar rayonidki bir mehellige, hemde sheyhanta hor rayonidiki bir kochigha "Elixan Töre" namini berdi. Yéqinda Töremning 1966 - 1973 yillar jeryanida yazghan muhim eslimisi "Türkistan qayghusi" tashkentte neshirdin chiqti. Törem mundaq yazidu: "milletning oz hökümiti oz qolida bolmaydiken qoychisi yoq bir pada qoygha oxshash yirtquk borilerge yem bolup, axiri inqizargha uchrap yoqulidu."

Elixan Töre saghuniy (1961- yili)
2003-yili özbékistanning paytexti tashkent shehiridiki "sherq neshiriyati" 1944-yili Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuriyiti hökümitining reisi Elixan Törining "Türkistan qayghusi" namliq kitabini özbék tilida neshir qildi.

Eser1966 - 1973-yilliri yézilghan bolup, bu muellipning hayatining axirqi basquchliri bolushigha qarimay, u pütün imkaniyetliri bilen mexpiy rewishte mezkur esirini yézip püttürgen. Mirzaqamaq sharaitida tamamlan'ghan "Türkistan qayghusi" da Elixan törining hayat musapisining aldinqi basquchliri yeni Ghuljida qozghalghan milliy azadliq inqilabighiche bolghan waqit ichide ottura asiyada we Uyghur élide körgen bilgenliri teswirlinidu. Eserde yene Elixan törining millet, siyaset, din we medeniyet qarashlirimu ekis etken bolup, uning neziride Türkistanning ikki qisimi yeni Sherqiy Türkistan bilen gherbiy Türkistan ayrilmas bir gewdidur. Shunga u öz esirige Türkistan qayghusi dep nam qoyghan.

Elixan törining kéyinki paaliyetliri

1944 - yilidin 1949 - yilighiche dawamlashqan Sherqiy Türkistan jumhuriyitining reis jumhuri Elixan Töre saghuniy 1946-yili 6-ayning otturlirida sowét ittipaqining Ghuljida turushluq razwétka xadimliri teripidin mexpiy rewishte "sizni qorghasta özbékistan kommunistlar partiyisining birinchi sékritari osman yüsüpow kütüwatidu. Sözlishidighan muhim ishlar bar "dégen teklip bilen aldap, sowét ittipaqigha élip chiqip kétilgendin kéyin, hayatining qalghan qisimini tashkent shehiride ötküzidu. Elixan Töre saghuniy bu jeryanda "tömür tüzükliri", "muzika risalisi", "nawadir ul weqe" qatarliq bir qanche eserni paris we ereb tilidin özbékchige terjime qilidu hemde "Türkistan qayghusi"," diwan saghuniy" qatarliq eserlirini yazidu.

Elixan Töre eyni waqitta öz hayatini qattiq sowét tüzümi astida, mirza qamaqta ötküzgen bolup, uning jemiyet bilen keng alaqe qilishi, öz eserlirini erkin türde élan qilishi zor cheklimilerge uchrighan bolushigha qarimay, u öz ghayisi we idiyisini ekis ettüridighan shéirlarni shuningdek bashqa eserlerni yézip qaldurghan. U, bu eserlerning haman bir küni yoruqluqqa chiqishigha ishen'gen shuningdek sowét tüzümini öz ichige alghan barliq diktaturuluq , mustebit sistémilarning haman zawalliqqa yüzlinidighanliqini aldin körgen idi.

Elixan Töre öz esirini yézishni tengri we millet aldidiki qerz dep bilgen

"Türkistan qayghusi" ning muqawisi Elixan Töre saghuniy Türkistan qayghusi namliq kitabining muqeddimiside özining néme sewebtin bu eserni yazghanliqi we néme sewebtin uninggha Türkistan qayghusi dep nam bergenlikini chüshendürüp, özining bu eserni yézishigha allah we millet aldidiki ada qilishqa tégishlik burchi türtke bolghanliqini körsitidu. Elixan Töre bu heqte mundaq dep bayan qilidu:
"Men Eli saghuniy yashliq - yigitlik künlirimdin bashlap, erebi, farisi tillarni toluq rewishte özleshtürgen idim. Zamanning manga körsetken tosqunluqlirigha qarimay, tengrining yardimide keng kölemde dini, tibbi, we tarixi melumatlargha ige boldum. Erebche, farischilarni yézish, shéir éytish qabiliyiti mende bolsimu, lékin men öz Türkiy ana tilimni bashqa tillardin artuqraq kördüm. Chünki, qaysi bir milletning ana tili öz wezipisini ötelmey, bashqa yat tillar aldida meghlubiyetke uchrap tiz pükse, undaq millet anche uzun'gha qalmay insaniy hoquqlardin ayrilghan halda uning hayat deptiri üstige qara xet yézilishi shübhisizdur. Undaq milletler peqet wetenliridinla emes, belki pütün barliqi bilen tarix yüzidin yoqilishqa mejbur bolidu. Yuqirida bayan qilin'ghan sözlerge qarap, özümde toplighan peziletlerdin tarix ilmini tallap aldim. Chünki, shu hazirqi dewrimiz 1966-yilida öz wetinide turup ghérb bolghan xelqimiz üchün tarix ilmi béliqqa- su kérek bolghandek kérek ikenlikini men uzundin buyan sezgen idim".

"Ötmüsh tarixini untup hazirqi tarixini tonumighan bir millet, qarangghuda qalghan, qolida tayiqi yoq kor kishi kebi qayaqqa ayaq bésishni bilelmey, düshmenning yéteklishige egiship kétishke mejbur bolidu. Ochuq pikirlik sezgür weten oghlanlari tarixning qandaq zörür ikenlikini méning shu sözlirimdin ilham élip chongqur chüshinishliri kérek".

"Emdi wetinim méni söymisimu, men uni söygenlikimdin, olusum méni mesitmisimu, men uni mensitkenlikimdin, weten üstide boliwatqan tarixiy özgirishlerni we hem buning kélechektiki yaxshi-yaman netijilirini körsitip, weten balilirigha ülge bolghidek, bashqilar buningdin ibret alghudek, bir tarixiy eser yézishqa kirishtim. Biraq men peqetqina islamperes emes idim. Belki yarilishimdinla insanperes idim".

Elixan Töre özbékistan heqqide eser yézishtin köre Sherqiy Türkistan heqqide yézishni zörür dep bilgen Elixan Töre hayatining muhim qisimini Uyghur élide ötküzgen bolup, u mezkur elning siyasiy tarixida muhim orun tutqan shexs idi.

Elixan Töre esirining kirish söz qisimida yene özining bu eserni yézish jeryanida qanchilighan derdlik köz yashlirining qeghezler üstige tökülgenlikini, shu sewebtin eserni "Türkistan qayghusi" dep atighanliqini eskertidu.

Elwette, bu yerde éytiliwatqini élixan törining adettiki köz yashliri emes, belki u özi eqide baghlighan ghayisi üchün tökülgen yashlar, Türkistandin ibaret bu keng zéminning azadliqi, erkinliki üchün azablan'ghan qelb zarliri idi.

Elixan Töre yene öz esirini eslide hazirqi özbékistan dep atalghan uning wetini heqqide yézishni oylashqan bolsimu, biraq bu yerlerde axirqi waqitlarda yüz bergen éghir hadisiler, dehshetlik weqeler, tégi yoq déngiz kebi tügimes dastan bolghanliqi üchün waqtinche bolsimu, ularni qoyup turushni qarar qilghan. U bu heqte mundaq dep yazghan:
"Shu künlerde ejdihar aghzigha kélip qalghan, bizdin baldurraq yütüp kétilish aldida turghan Sherqiy Türkistan heqqide yazmaqni ela kördüm. Chünki, bu yerde 1931-yilidin 1946-yilighiche bolup ötken ulugh tarixiy weqelerge özüm bashchiliq qilip, emgikim singgen, közüm körgen idi. Bashqa wijdansizlar kebi tarix yüzini qarilashtin saqlinip ötken hadisilerde bolghan weqelerni héch yaqqa burimastin eyni, toghra yézishni lazim taptim. Lékin, bu ikki ölkining tarixi, siyasiy ehwalliri bir - biri bilen nahayiti baghlinishliq idi. Men pütün dunyani küresh meydanigha chaqirghan sowét hakimiyitining 1917-yili qurulghan künidin bashlap, 1931 - yillarghiche ötken dehshet-wehshiy künlerni azraq bolsimu, yeni goya déngizning bir qetrisi kebi bolsimu yézip chiqmiqimni tarixiy wezipem dep bildim. Shuning üchün cheksiz qudretlik ulugh tengrige séghin'ghan halda Sherqiy Türkistan'gha otkünümde körgenlirimni, qilghan ishlirimni bayan qilmaqchi bolup, sözge kirishtim.

Elixan Töre shuningdin kéyin, özining hayat sergüzeshtiliri heqqidiki bayanlirini bashlaydu.

Merhum Elixan Töremning qewrisi tashkent shehridiki kökchi mesichiti dep atalghan qewristanliqta addi bir qewre süpitide qed kötürüp turmaqta.

Tarix penler dokturi nebijan tursun teyyarlighan maqaligha asasen azraq qoshup bu maqalini qayta élan qildim.

Abduréshid Haji Kérimi Shiwétsiye
2007 - yil 7 - ayning 24 - küni