Xitay Kompartiysi 1949 – Yilidin Buyan Sherqiy Türkistan Xelqighe Nimilerni Élip Keldi ?

( ETIC ning, Xitay kompariyésining quulghanliqining 86 – yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan mexsus mulahizisi )

Xitay kommunistik partiyési 1921 – yili 7 – ayning 1 – küni qurulghan idi. Shunga, bu ay kirgendin buyan Sherqiy Türkistandiki her derijilik partiye – hökümet tarmaqliri, Xitay kommunistik partiyési qurulghanliqining 86 – yilliqini tekbirlesh üchün heshemetlik murasim we pa’aliyetlerni uyushturup, kompartiyeni bolushigha medhiyilep kelmekte.

Sherqiy Türkistandiki pütün Xitay metbu’atliri, Xitay kompartiyésining 1949 – yilidin buyan Uyghur xelqighe yetküzgen ajayip < mehri – shepqetliri > heqqidiki medhiyeler bilen tolup – tashqn.

undaqta, 86 yildin buyan Xitay kompartiyening milletler siyasitide qandaq özgürüshler yüz berdi ?

Xitay kompartiyési ilgiri Sherqiy Türkistan xelqighe qandaq wedilerni bergen we bu wediliride turdimu ?

Xitay kompartiyésining Sherqiy Türkistanda yetmekchi bolghan axirqi meqsidi nime ?

Eger biz, Xitay kommunistik partiyésining milletlerge qaratqan siyasitining omomiy tereqqiyat ehwaligha qaraydighan bolsaq, unung bashtin axiri < chirayliq wede berish, emma qetti ijra qilmasliq > taktikisini qollunup kelgenlikini, 49 – yili hakimiyetni qolgha alghandin keyin, esli mahiyitini ashkarilap, huddi ilgiriki hakimiyetlerge oxshashla pütünley Mustemlikichilik siyasitini yolgha qoyghanliqini körüwélish tes emes.

Mesilen, Jiang ping ependining < Milletler tetqiqati > jornilining 86 – yilliq 4 – sanida élan qilinghan, < Junggo kommunistik partiyésining Milletler purogrammisining tarihiy tereqqiyati > namliq maqalisida körsütülishiche,1922- yili 7- ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyésining memliketlik 2- nqwetlik xelq wekiller qurultiyining hitapnamisining 4 – we 5 – maddilirida, <Mongghuliye , Shizang , Sinjiang qatarliq 3 rayonda aptonomiye ijraqilindu we demukiratik milliy fediral jumhurriyetler quruldu; Erkin fediral tüzimi arqiliq ( eger Mungghuliye, Shizang we Shinjiang xalisa )‚ bu fediral döletler bilen Jonggo birleshtürülidu , Mungghuliye, Shizang we Sinjianglarda Junghua fediral döletliri berpa qilinidu" dep körsütülgen.

Yeni mezkur hitapnamida, Xitay bilen Mungghuliye , Tibet we Sherqiy Türkistan teng orungha quyulghan, huquqta teng derijilik bu 4 döletni birleshtürüsh arqiliq bir systimni turghuzush teshebbus qilinghan.

Yene, < merkizi milletler inistitoti oqughuchilar geziti > ning 89 – yilliq 1 – sanida élan qilinghan, < Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh huquqi , bölünüp chiqish huquqi we milliy teritoriyilik aptonomiye neziriyisining kélish menbi " namliq maqalida bayan qilinishiche,

1928 – yili 7 – ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyisining wekiller qurultiyida yene , " Junggoni birleshtürüsh , milletlerning öz teqdirini özi belgilesh huquqlirini étirap qilish" digen shuar qayta tekitlengen.

Yene Jiang ping ependining < Junggo kommunistik partiyésining Milletler purogrammisining tarihiy tereqqiyati > namliq maqalisida bayan qilinishiche, 1931 – yili Xitay kommunistik partiyisi teripidin tüzüp chiqilghan, " Zhonghua sowet jomghuriyitining asasi qanun purgrammisi "da ,"Junggo sowet hakimiyiti Junggo chegrisi ichidiki azsanliq milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini étirap qilidu we bu hil étirap qilishni taki herqaysi ajiz milletler Junggodin ayrilip özliri musteqil dölet qurush huquqigha érishkenge qeder dawamlashturidu " dep eniq körsütülgen. Mezkur maqalida neqil keltürülüshiche yene,1935 _ yili 12_ ayning 12_ küni Maozedung, " Ichki Mongghul xelqighe qaritilghan hitapname " ni élan qélip, "Bashqa ajiz kichik milletlerni azat qilish üchün küresh qilishtin burun, aldi bilen Ichki Mongghul xelqining milliy meslisige yardem bérishimiz kérek, bizningche, Ichki Mongghul xelqi özlirining barliq ichki mesillirini birterep qilish huquqigha ige, ... Ular bashqa milletler bilen fediratik munasiwet ornutush waki pütünley bölünüp chiqish huquqighaige" dep otturigha qoyghan. mahiyet jehette bu, eyni chaghda Xitay kommunistik partiyésining Sherqiy Türkistan, tibet we mongghulistan rayonlirining mustemlike astidiki tupraq ikenlikini ochuq étirap qilghanliqi hisaplinatti.

1936 _yili 8 _ ayda Xitay kommunistik partiyisi bayanat élan qilip" "Junggo kommunistik partiyisi, milletlerning özteqdirini özi belgilishini we ajiz kichik milletlerning özlirining musteqil dölitini we hökümitini qurushini teshebbus qilidu" dep yene bir qétim jakalighan.

Emma, Xitay kommunistlirining herbiy küchi we tesiri zorayghansiri, ularning milletler mesilisi heqqidiki pozitsiyésidimu özgürüsh yüz berishke bashlighan.

1947 – yili Yen‘ande chaqirghan Xitay kommnunistik partiyésining 7 – nöwetlik qurultiyida, eslidiki telebbuzini biraqla özgertip, azsanliq milletlerning musteqilliqini étirap qilmaydighanliqini, peqetla ularning Xitay teritoriysi ichide özini özi idare qilishigha ruhset qilidighanliqini bayan qilghan, emma yenila sowet ittipaqi tüsini alghan fediratik sestimidin waz kechmigen, 1949 – yilining ahirigha kélip, Xitay kompartiyési gomindang hakimiyitini tel – töküs aghdurup tashlighandin kéyin, < junghua xelq jumhuriyiti > ni élan qilish harpisida, yeni, 49 – yili 9 – ayning 29 – küni chaqirilghan tunji nöwetlik memliketlik siyasi meslihet kengishi > yighinida, ilgiri az sanliq milletler heqqide bergen wediliridin tamamen yeniwélip, fediral tüsni alghan jumhuriyet qurmaydighanliqini, az sanliq milletler rayonlirida peqetla milliy teritoriyélik aptonom organlarni tesis qilishqila bolidighanliqini élan qilghan, Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki Sherqiy Türkistan wekilliri mana mushu qétimliq siyasi kengesh yighinigha qatnishish üchün yolgha chiqip, bilinmigen seweplerdin qazagha uchrap wapat bolghan idi.

Xitay kommunistik partiyési, < junghua xelq jumhuriyiti > ni élan qilishtin ikki kün burun, yeni, 49 – yili 9 – ayning 29 – küni, Xitay xelq siyasi meslihet kengishining tunji nöwetlik yighinini chaqirip, bu yighinda, Xitay xelq jumhuriyitining asasi qanun tüsini alghan, < junggo siyasi meslihet kengishining tüp nizami > ni élan qildi. Sherqiy Türkistan we tibet wekilliri qatnashmighan bu qétimqi yighinda élan qilinghan nizamning 51 – maddisida, < herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda, milliy teritoriyélik aptonomiye yolgha qoyulushi kérek, milletlerning ahalisining az – köplikige yaki teritoriyésining chong – kichiklikige qarap, türlük milletlerning aptonom organliri tesis qilinidu, herqaysi milletler ariliship olturaqlashqan jaylar we milliy aptonom rayonlardiki yerlik hakimiyet organlirida, herqaysi milletlerning muwapiq derijide wekili bolushi kérek > dep körsütülgen, shundaqla, yuqarqi nizamning 52 – maddisida yene, < junghua xelq jumhuriyiti chegrisi ichidiki herqaysi azsanliq milletler, döletning birtutash herbiy tüzümige asasen, xelq azatliq armiyésige qatnishidu hem yerlik xelq amanliq saqlash qisimlirini qurup chiqidu > dep körsütülgen. Gerche bu nizamda, kelgüside tesis qilinidighan milliy teritoriyélik aptonom jaylarning Junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi ikenliki tekitlenmigen bolsimu, emma, Xitay kompartiyési, milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini étirap qilmaydighanliqini, özliri otturigha qoyghan < aptonom rayon > din bashqa hechbir teklip yaki shertni qobul qilmaydighanliqini ochuqche ipade qilghan idi. Gerche azsanliq millet rayonlirida < milliy teritoriyélik aptonom organlarni tesis qilish > heqqidiki bu qarar, atalmish < memliketlik siyasi meslihet kengishi yighini > da élinghan bolsimu, emma, bu meslihetke tibet we Sherqiy Türkistan xelqlirining wekilliri qatnashmighan, Xitay kompartiyésimu ulardin hechbir meslihet yaki pikir almighan, hetta < aptonom rayon > digen bu uqum heqqide qilche izahatmu bermigen idi.

10 – ayning 1 – küni Junghua xelq jumhuriyiti élan qilinghanda, tibet we Sherqiy Türkistan tehi Xitay kommunistlirining tajawuzigha uchrimighan bolup, tibet musteqil halda özini özi idare qiliwatqan, Sherqiy Türkistan bolsa yerim mustemlike halette, yeni, Sherqiy Türkistanning bir qismi 3 wilayet hökümitining bashqurushida, yene bir qismi gömindang wekillikidiki mustemlikichi küchlerning hökümiranliqi astida idi. Eger Xitay kommunistliri ilgiri azsanliq milletlerge bergen wediliride turghan bolsa idi, u halda, markisizimliq millet neziriyisining tup yetekchi idiyési hisaplanghan < milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqigha hörmet qilish > digen pirinsipqa emel qilip, manju impiratorluqining Sherqiy Türkistandiki warischiliri hisaplanghan gomindang qisimlirini bu rayondin chekindürüp, Xinjing ölkilik hökümetni tarqitip, pütün Sherqiy Türkistan rayonining konturolliqini 3 wilayet hökümitige tapshurushi lazim idi, emma, Xitay kommunistliri hakimiyetni qoligha éliwélipla kotini yüzige chaplap, Sherqiy Türkistanda mewjut bolup turiwatqan gomindang mustemlikichiliri bilen til biriktürüp, Sherqiy Türkistan rayonini ishghal qilishqa aldirap ketti, Xitay kommunistliri, özlirige teslim bolghan Burhan shehidi bilen geniral Taosiyüning esli hoqoqini saqlap qélish bilen birge, junghua xelq jumhuriyiti qurulup 10 kün ötmey, yeni 49 – yili 10 – ayning 12 – küni Xitay xelq azatliq armiyési Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kirdi we 50 – yili 1 – ayning 20 – künigiche Sherqiy Türkistanni tamamen ishghal qilip boldi. xelq azatliq armiyési buning bilenla tohtap qalmidi, ular Sherqiy Türkistanni ishghal qilishni tamamlap birqanche aydin kéyinla, yeni 50 – yili 3 – ayda bir razwitka qismini Sherqiy Türkistan arqiliq tibet rayonigha mehpi iwetip, shepe chiqarmayla tibetning shimalidiki Rituzong nahiyésini ishghal qiliwaldi, gercher tibet hökümiti buninggha qattiq naraziliq bildürgen bolsimu, emma, Xitayning bu razwitka etriti tibettin chekinmey, xelq azatliq armiyésining tibetni omomiy yüzlük isghal qilishigha masliship berish üchün peyt kütüp yétiwaldi.

Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kirgen chéghida, ehmetjan qasimilarning wapatidin kéyin 3 wilayet hökümitining asasliq rehbirige aylanghan Seypidin Ezizini < Dölet qurush murasimigha qatnishish > digen bahane bilen beyjinggha apiriwélip, tehi qayturmighan idi. Xitay kommunistlirining Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin kéyin, Burunqi mustemlikichilerning qorchaq wekili Burhan shehidini yene ölkilik hökümetning reyisi, we burunqi mustemlikichi gomindang armiyésining genirali Taosiyüni ishghaliyetchi armiyening muawin bash qomandani qilip teyinligenlikimu, kommunistik hakimiyetning burunqi mustemlikichi küchlerning izigha warisliq qilghanliqining roshen ipadisi idi.

Xitay xelq azatliq armiyésining Sherqiy Türkistan xelqining iradisige hilap halda mejburi élip barghan bu ishghal herikiti, mahiyette bolsa Xitay kompartiyésining manju impiratorluqining impiriyalistik idiyésige warisliq qilghanliqining roshen ipadisi idi. 1921 – yili qurulghinidin tartip taki 40 – yillarning ahirigha qeder, Manju impiratorluqini Xitay millitinimu öz ichige alghan bashqa milletlerni mustemlike qilip ezgen impiriyalistik küch dep eyiplep kelgen we Sherqiy Türkistan, tibet, ichki mongghulistan xelqlirining Xitaydin bölünüp chiqip, özlirining musteqil dölitini qurup chiqishini qollaydighanliqini tekitlep kelgen Xitay kommunistliri, Sherqiy Türkistan, tibet qatarliq azsanliq millet rayonlirini qoral küchi arqiliq ishghal qiliwalghandin kéyin, özlirining impiriyalizimgha warisliq qilghanliqini yoshurush we aqlash üchün, 360 giradus burulush yasap, manju impiratorluqini mahtap kökke kötürüshke bashlidi.

Mesilen, Xitay kommunistlirining pishiwasi we kommunistik Xitay dölitining tunji bash ministiri Ju enley, 1957 – yili 3 – ayning 25 – küni Xitay xelq siyasi meslihet kengishining 2 – nöwetlik omomiy yighinida qilghan sözide : < azsanliq milletler, henzular rayonigha tajawuz qilghandin kéyin, obiktip jehettin henzulargha bolghan tesiride yahshi tereplirimu bolghan, mesilen, manjular peqetla nechche yüz noposqa ige, emma u qurghan ching sulalisi Junggogha 200 nechche yil hökümiranliq qildi, bu, ularning bingsi bar millet ikenlikini körsütidu, heqiqeten kishini qayil qilidu, bügün dölitimizning heritisining bunchiwala keng bolushimu, eneshu ching sulalisining mirasidin ibaret, hazir dölitimizning zimini keng, bayliqi mol, noposi köp, étirap qilishimiz lazimki, buningda ching sulalisining töhpisi bar, ching sulalisining bezi siyasetliriningmu xelqimizge paydisi bar ... > dep körsetken idi.

49 – yili Xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, az sanliq millet rayonliri ichide Xitay kommunistlirini endishige séliwatqan rayon – tibet we Sherqiy Türkistan bolup, dalay lama bashchiliqidiki tibet hökümiti we ehmetjan qasim bashchiliqidiki 3 wilayet hökümiti, Xitay kommunistlirining bu ikki rayonda mustemlikichilik siyasitini tez sürette rawan ijra qilishigha pütlikashangliq qiliwatqan asasliq amillar idi, chünki Xitay kommunistliri shu rayon xelqlirige wekillik qiliwatqan bu ikki yerlik hökümetning < aptonomiye > ni qet’i ret qilidighanliqini biletti, shundaqla Xitay kompartiyési kelgüside bu ikki rayonda qurulidighan atalmish < aptonom rayon > larningmu bu ikki yerlik hökümet asasida qurulishini halimaytti, chünki ularni konturol qilalmaydighanliqini hes qilghan idi. Xitay merkizi hökümitining könglide qurmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni, asasliq rehberliri merkizi hökümet teripidin teyinlengen, merkizi hökümetke shertsiz itaet qilidighan, artuqche heq – hoqoq telep qilmaydighan we salahiyiti Xitayning adettiki ölkiliridin halqip ketmigen bir < aptonom rayon > sheklidin ibaret idi. Shunga Xitay hökümiti bu rayonlarda derhal < aptonom rayon > qurushqa aldirap ketmey, aldi bilen, közge qadalghan mih dep qaralghan tibet hökümiti bilen Sherqiy Türkistandiki 3 wilayet hökümitini yoqutushqa we Xitay hökümitining kütkinidek itaetmen bir < aptonom rayon > ning qurulushigha qarshi chiqish ehtimali bolghan milliy küchlerni tazilashqa kirishti.

Sherqiy Türkistan rayonini élip eytsaq, eyni chaghda, 3 wilayet hökümitining Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki asasliq rehberlirining tuyuqsiz < qaza > qilishi, Xitay kommunistlirining ishini zor derijide qolaylashturghan bolsimu, emma, 30 nechche ming kishilik 3 wilayet armiyési we 3 wilayet hökümiti etrapigha toplanghan minglighan wetenperwer Uyghur ziyaliliri Xitay hakimiyiti üchün zor tehdit idi. Gerche Xitay xelq azatliq armiyési 49 – yili 10 – ayning 20 – küni Ürümchini ishghal qilghan bolsimu, emma, ili rayonigha yéqin yoliyalmighan idi, chünki,3 wilayet hökümiti Xitay qisimlirining shimali rayonlargha kirishini cheklep qoyghan idi.

Kommunist Xitayning tunji dölet reyisi Maozedung, 1949 – yili 12 – ayda, gherbi shimaldiki azsanliq milletler hizmiti heqqide qol astidikilerge bergen yolyoruqida, < siler shuninggha diqqet qilishinglar kérekki, milletler mesilisini üzül – késil hel qilish üchün, Milliy eksilinqilapchilarni tel – töküs yétim qaldurush kérek, azsanliq milletlerdin bolghan zor bir Türküm partiyilik kadir bolmay turup buni emelge ashurush mumkin emes > dep körsetken bolup, uning bu yerde < milliy eksilinqilapchilar > digini, del 3 wilayet hökümiti we Sherqiy Türkistan xelqining öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini telep qilip turiwatqan herqaysi sahelerdiki milliy küchler idi, Maozedungning, < milletler mesilisini üzül – késil hel qilish > digini, tüp menidin eytqanda, Sherqiy Türkistan, tibet qatarliq milliy rayonlarni junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi haligha keltürüsh we bu rayon xelqlirining musteqilliq qarishini tamamen yoqutup, ularni junghua xelq jumhuriyitining normal gerejdanigha aylandurushtin ibaret idi. Maozedungning yuqarqi sözliridin yene, kommunist Xitay hökümitining eyni chaghda Sherqiy Türkistan xelqining iradisige wekillik qiliwatqan asasliq milliy küch hisaplanghan 3 wilayet hökümitini we uning qollighuchilirini yétim qaldurush we parchilash üchün, < azsanliq millet kadirliri > digen namda yerliklerdin özlirige sadiq yengi bir küch teshkillep chiqishqa alahide ehmiyet bergenliki we kelgüside qurulmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni mana shu < azsanliq milletlerdin bolghan partiyiwilik kadirlar > ni asas qilghan halda qurup chiqishni pilanlighanliqi ochuqche körülmekte. Xitay kommunistlirining, Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 49 – yili 10 – aydin, taki < aptonom rayon > qurulghiche bolghan 55 – yili 10 – ayghiche bolghan mezgil ichide Sherqiy Türkistanda yürgüzgen bir qatar siyasetliri, ularning Maozedungning yuqarqi yolyoriqigha parallil halda pilanliq halda heriket élip barghanliqini körsetmekte.

49 – yili 10 – ayda hakimiyet beshigha chiqqan Xitay kommunistik partiyersi, gerche azsanliq millet rayonlirida Milliy teritoriyélik aptonomiyeni yolgha qoyidighanliqini élan qilghan bolsimu, emma, Sherqiy Türkistan rayonida qurulidighan aptonom organning, bu rayondiki yerlik xelqning heqiqiy wekili hisaplanghan 3 wilayet hökümiti asasida turghuzulushini halimaytti, chünki kommunist hakimiyetning könglide qurmaqchi bolghan < aptonom rayon > i, merkizi hökümetke mutleq yosunda itaet qilidighan, rehberlik qurulmisi kompartiyege saqid kishilerdin teshkil tapqan, qanuniy salahiyet we imtiyaz jehette Xitayning adettiki ölkiliridin halqip ketmigen we Sherqiy Türkistanni < junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi > dep tonuydighan bir < aptonom rayon > sheklidin ibaret idi. yene kélip 3 wilayet hökümiti < aptonom rayon > sheklige qarshi bolup, ular Xitaydin ayrilip chiqip musteqil dölet qurushni, yaki hech bolmighanda sowet ittipaqi tüsini alghan Uyghuristan respoblikisini qurup chiqishni telep qilatti.

Shunga, 55 – yili 10 – ayning 1 – küni < Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni > qurulghangha qeder bolghan mezgil ichide, 3 wilayet hökümiti we milliy armiye tarqitiwétildi, ularning asasliq rehberliri türlük siyasi töhmetler bilen yoqutuldi, Xitay hakimiyitige qarshi bolghan pütün milletchi küchler türlük siyasi zerbiler bilen singdürüldi.

Artuqche toxtalmisaqmu, Sherqiy Türkistanning Atalmish < Aptonom Rayon > qurulghandin taki bügüngiche bolghan omomiy weziyiti hemmimizge ayan. Xitay hakimiyitining xelqimizge qarita yürgüziwatqan siyasiti mahiyet jehettin tipik bir mustemlikichilik siyasitidin ibaret bolup, buxil siyaset hech bir zaman özgergini yoq, Xitay hakimiyitining tüp meqsidi, Sherqiy Türkistan xelqini atsimilatsiye qilip yoqutup, bu göher ziminni özlirining menggülük tupriqigha aylanduruwélishtin ibaret, halas !.