Sherqiy Türkistandin Xewer Uchurlar

1) Sherqiy Türkistandiki Kompartiye Ezalirining Sani Bir Milyondin Ashidu

Xitay kommunistik partiyési 1921 – yili 7 – ayning 1 – küni qurulghan idi. Shunga, bu ay kirgendin buyan Sherqiy Türkistandiki her derijilik partiye – hökümet tarmaqliri, Xitay kommunistik partiyési qurulghanliqining 86 – yilliqini tekbirlesh üchün heshemetlik murasim we pa’aliyetlerni uyushturup, kompartiyeni bolushigha medhiyilep kelmekte.

Undaqta Sherqiy Türkistanda qanchilik kompartiye ezasi bar ?

< Xinjiang géziti > ning 7 – ayning 2 – küni xewer qilishiche, nöwette Sherqiy Türkistanda mewjut kompartiye ezalirining omomiy sani 1 milyon 179 ming 100 neper bolup, bunung ichide < azsanliq millet > lerdin bolghan kompartiye ezalirining sani 456 ming 900 neper we ular kompartiye ezaliri omomiy sanining 38.75 pirsentini teshkil qilidu.

Ayal kompartiye ezalirining sani 291 ming 900 neper bolup, 24.75 pirsentni teshkil qilidu.

Sherqiy Türkistandiki kompartiye ezalirining köpünchisi yashanghanlar bolup, bir milyongha yéqinraqini 36 yashtin yuqurilar teshkil qilidu.

Hazir Sherqiy Türkistandiki yeza asasi qatlam partiye teshkilatlirining sani 66 ming 800.
Yuqarqi xewerde bayan qilinishiche, 2001 – yilidin 2006 – yilighiche bolghan mezgil ichide 120 ming neperdin artuq kompartiye ezasi köpeygenmish.

Emiliyette bolsa Xitay hökümitining ichki doklatlirida, yéqinqi yillardin buyan Sherqiy Türkistanda yashanghan Uyghurlar ichide partiyedin chékinishni telep qilghuchilarning sanining téz sürette köpeygenliki, hette asasi qatlamlardiki bezi Uyghur kompartiye ezalirining mesjidlerde jamaetning aldida towa qilip, özining kompartiyedin chekingenlikini jakalighanliqi qeyt qilinghan idi.

2) Yéngisarda Örük Yermenkisi Ötküzüldi

< Xinhua axbarat tori > ning xewer qilishiche, 7 – ayning 1 – küni Qeshqerning Yéngisar nahiyéside mexus örük yermenkisi ötküzülgen bolup, yéngisargha xas bolghan alahide aq örükni sétiwélish üchün bu qétimqi yermenkige Xitay we chetel sodigerliridin bolup 100 din artuq kishi qatnashqan.

3) Xitayning Ichki Ölkiliridiki Sergerdan Uyghur Ösmürlirining Sani Qanchilik ?

Xitayning ichki ölkiliride sergerdan bolup yürgen we chonglar teripidin oghriliq qilishqa zorliniwatqan Uyghur ösmürlirining nöwettiki échinishliq teqdiri, weten ichi we sirtidiki Uyghurlarning küchlük diqqet – étibarini qozghawatqan mesililerning biri.

Yéqinqi yillardin buyan Xitayning ichki ölkiliridiki we hetta Shanggangdiki köpligen metbu’atlarda Uyghur ösmürliri heqqide xewer we resmler élan qilinip, bir pütün Uyghur millitining omomiy obrazi gherezlik halda xunükleshtürülmekte.

Undaqta nöwette Xitayning ichki ölkiliride sergerdan bolup yürgen Uyghur ösmürlirining sani qanchilik ? ular Sherqiy Türkistanning qaysi rayonliridin kelgen ? ularning ayile kechürmishlirichu ?
Xitayning < Feng huang > heptilik jornilida élan qilinghan, < ichki ölkilerdiki Uyghur sergerdan ösmürliri heqqide tekshürüsh > namliq doklatta körsütülishiche, < aptonom rayonluq qutquzush we yardem bérish ponkiti > ning sanliq melumatlirisa, ichki ölkilerdiki sergerdan Uyghur ösmürlirining omomiy sani 4000 din artuq dep körsütülgen bolsimu, emiliyettiki san bunungdin xélila köp iken.

< Xinjiang ijtimayi penler akadimiyési > ning yene bir doklatida körsütülishiche, 2003 – yili 1 – aydin, 2005 – yili 12 – ayghiche, < aptonom rayonluq hökümet > teripidin Xitayning ichki ölkiliridin qayturup kélingen Uyghur ösmürlirining sani 3660 neper bolup, bu, ichki ölkilerdiki sergerdan Uyghur ösmürlirining aranla 12.7 pirsentini teshkil qilidiken. bularning 90 pirsentidin köpireki Sherqiy Türkistanning jenobi rayonlirigha mensup.

Ichki ölkilerdiki sergerdan Uyghur ösmürlirining hemmisi digüdek öylirin kichik yashta ayrilghachqa, gerche ular ata – anisini nahayiti seghinghanliqini bildürsimu, emma qayturup kélingendin kéyin köpünchisi yurtini we hetta ata – anisinimu xatirliyelmeydighan derijige yetken. Bularning kichiki 3 yash, chong 16 yashta iken. Köpünchisi yétim balilar iken.

< Xinjiang ijtimayi penler akadimiyési > ning tetqiqatchisi Li xiao xianing bildürishiche, sergerdan Uyghur ösmürlirining sanining bunche köpüyüp kétishining asasliq sewepliri, Sherqiy Türkistanning jenobi rayonliridiki uyghurlar ichide ajrishish we ishsizliq nisbiti yuquri, térilghu yer az, adem köp, bu rayondiki Uyghurlarning hemmisi digüdek namrat bolup, pütün Sherqiy Türkistan boyiche 35 namrat nahiyening 23 si jenobi rayonlarda iken.

Tetqiqatchi Li xiao xia ependi, < Uyghur ösmürliri we yashlirining islamdin uzaqliship kétiwatqanliqi, ular ichide öghriliq qilmishlirining ewij élip kétishining asasliq sewebi > dep körsetken.

Li ependi bu heqte toxtulup, < Uyghurlar islam dinigha étiqad qilidu, Islamda oghruluq qattiq cheklengen, hazir bolsa köpligen Uyghur yashliri Islamdin uzaqlishishqa bashlidi, ular ichide haraq ichidighan, oghruluq qilidighan, en – eniwiy exlaq we ésil örp – adetlerge xilapliq qilidighanlarmu köpüyüshke bashlidi > dep bayan qilghan.

< Xinjiang jama’et xewipsizlik nazariti > ning sanliq melumatlirida körsütülishiche, 2000 – yili Sherqiy Türkistan boyiche yash – ösmürler ichide jinayet ötküzgenler, omomiy jinayetchilerning 14.2 pirsentini teshkil qilghan bolsa, 2005 – yiligha kelgende 19.5 pirsentke yetken. 2005 – yili dilo sadir qilish nisbitimu 2000 – yiligha qarighanda bir hesse ashqan.

Yuqarqi maqalida körsütülishiche, 2007 – yili 1 – ayda Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin sergerdan ösmür we tilemchiler üchün 51 < qutquzush ponkiti > qurulghan bolup, bu ponkitlargha yighiwélinghan sergerdan ösmür we tilemchilerning sani 24 ming 500 adem qétimgha yetken we bularning hemmisi jenoptiki Qeshqer, Atush we Hoten wilayetlirige tewe insanlar iken.

4) Sansakuda Xitaylar Achqan Pahishexanilarning Sani Köpüyüshke Bashlidi

Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobi rayonlirida Xitaylar teripidin bashquriliwatqan pahishexanilarning sanining téz sürette köpüyishi, yerliklerni qattiq endishige salmaqta.

Mesilen, ETIC ning wetendin biwaste igellishiche, nöwette Jenoptiki eng asasliq tashyol ötüsh nuxtisi hisaplanghan Maralbeshining Sansaku eghizining özidila Xitay xojayinlar teripidin yoshurun échilghan pahishexanilarning sani 80 ge bérip yetken, bu pahishexanilarda Xitay, Uyghur, Tajik, Qazaq millitidin bolghan qizlar ishleydiken, pahishexana hojayini we chomaqchilirining hemmisi Xitay bolup, yerlik qizlarni Xitaylar bilen birge bolushqa zorlaydiken, bu ehwal yerliklerning qattiq ghezibini qozghighan. Gerche yerlik Xelq munasiwetlik orunlargha ehwalni inkas qilghan bolsimu, emma, pahishexana xojayinliri bilen saqchi orunliri shirik bolghachqa, qanun orunliri ularni, < bular normal mehmanxanilar > dep aqlap, héch bir tedbir qollanmighan.

Bundaq pahishexanilar peyziwat nahiyesidimu köp iken.

5) AIDS Virus Yuqturuwalghan Yeza Doxturi Xizmitidin Heydeldi

ETIC ning wetendin igellishiche, Qeshqer Maralbeshi nahiyesi Aqsaqmaral yéziliq doxturxanining Uyghur bashliqi yéqinda namelum sewep bilen AIDS virus yuqturuwalghan, emma özi buni sezmigechke, ayalighimu yuqturghan.

Hökümet tarmaqliri ularni dawalitish uyaqta tursun, eksiche, < AIDS yuqturuwalghan exlaqsiz > dep xizmettin heydigen.

Xitay metbu’atlirida bayan qilinishichimu, Sherqiy Türkistanda AIDS virus yuqturuwalghan köpligen kishiler hökümetning we jemiyetning chetke qéqishidin ensirep, késilini yoshurup doxturgha barmaydiken, késili éghirliship sekratqa chüshkendila andin doxturgha bérishqa mejbur bolghini üchün, nöwette AIDS virus yuqturuwalghuchilar ichide ölüsh nisbiti yuquri iken.

6) Xitayning Uyghur Siyasi Mehbuslargha Qaratqan < Kapalet Puli > Jazasi

ETIC ning wetendin igellishiche, Xitay hökümiti yéqinqi yillardin buyan Sherqiy Türkistanda siyasi seweptin qolgha élinghan we héch bir délil – ispat tapalmay qoyup bérishke mejbur bolghanlardin 3000 yuandin, 10 ming yuangiche < kapalet puli > élish tüzümini yolgha qoyghan bolup, yer – zimi we qora – jaylirini sétip < kapalet puli > töligenlerning héch biri kéyin bu pulini qayturuwalalmaydiken, shu seweptin weyran bolghan ayililer nahayiti köp iken.

Bolupmu yilda bir bashlinidighan < qattiq zerbe bérish > herikiti mezgilide, qanun orunlirining ghellisi < kapalet puli > bilen toshup kétidiken, hetta Xitay hökümiti siyasi seweptin jazagha tartilip, mudditi toshup qoyup bérilgen Uyghurlardinmu < kapalet puli > élishni yolgha qoyghan, eger belgilengen pulni tapalmisa, mudditi toshqan teqdirdimu qoyup bermeydiken.

7) Sherqiy Türkistandiki Atom Sinaq Bazisi – Malen

Qara Sheherning Ushshaqtal baziri etrapidiki Malen qel’esi, Xitayning birdin – bir atom tetqiqat we sinaq bazisi bolup, bu bazini < Xinjiang herbiy rayoni > bilen < Lan zhou herbi rayoni > ning bashqurush hoqoqi yoq, biwaste halda Xitay herbiy ishlar komutétining bashqurushi astida.

Sherqiy Türkistanda 1964 – yili 10 – ayda élip bérilghan tunji atom siniqi mushu rayonda bashlanghan we 40 nechche yildin buyan Malen, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistandiki jan tomuri süpitide özining mewjutluqini saqlap kelmekte.

Xitayning < pen – téxnika uchurliri >, < Guang ming ribao > qatarliq gézitlirining xewer qilishiche, yéqinda sirliq Sheher Malen sirtqa échiwétilgen bolup, Xitay muxpirlirining ziyaret qilishigha yol qoyulghan.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, Malenning bixeterlik tedbirliri nahayiti küchlük bolup, eskerler teripidin qattiq mudapiye qilinidiken, yol – yollargha tosaqlar qurulghan bolup, yerliklerni Malenning etrapigha yéqin yolatmaydiken.

Mezkur maqalida yene, < Amerikimu atom sinaqliri we tetqiqatlirini toxtatqini yoq, shunga döwlitimizmu buxil sinaq we tetqiqatlarni toxtatmaydu > dep körsütülgen.
Xitay hökümiti bir qanche yil burun Sherqiy Türkistandiki atom sinaqlirini toxtatqanliqini élan qilghan idi, emma yuqarqi xewerning mezmoni, bu rayonda atom sinaqlirining eslige keltürilidighanliqidin bisharet bermekte.

Malen heqqide hazirgha qeder köpligen inkaslar otturigha qoyulup kélingen bolsimu, emma Xitay hakimiyiti bu inkaslarni ret qilip kelmekte.

Bularning ichide eng mohimi, 80 – yillarning axirida Turpan we Toxsunlarda tuyuqsiz otturigha chiqqan we Xitay hökümiti teripidin < 1 – nomurluq késel > we < 2 – nomurluq késel > dep nam bérilgen ghelite késellikler, bu késelning tarqilishi téz, ölüsh nisbiti intayin yuquri bolup, késel bayqilip 24 sa’et ichide bimar ölüp kétidu.

Toxsun bolsa Ushshaqtalgha, yeni Malenge tutash bolup, shu chaghlarda hökümetning ichki qismini tarqalghan xewerlerdin qarighanda, Malen sinaq bazisida ishleydighan xadimlar ichide qan raki yéyilip, ölüsh nisbiti intayin yuquri bolghan, bu seweptin Merkizi herbi ishlar komutéti pütün xadimlarni Xitaydiki nuxtuluq doxturxanilargha yötkep, Malenni bir mezgil boshatqan. Muzapizetchi qisimlarning chembirinimu kengeytip bazidin xélila uzaqlashturghan, del bu mezgilde Toxsunluq tuz kolaydighan biqanche dehqan ishek harwisi bilen yoldin adiship Malenge kélip qalghan, qarisa adimizatsiz bir qel;e, hemme yer yimek – ichmek we tomur – tesekke tolghan, heyran qalghan dehqanlar harwilirigha yimek – ichmek we qimmetlik saymanlarni liq qachilap Toxsun bazirigha apirip satqan, ertisi uruq – tuqqanlirini bashlap yene bir seper bérip kelgen, 3 – seper barghanda eskerler tosuwélip qayturiwetken, emma ular bazargha apirip satqan yimek – ichmek we tömür – tesekler pütünley radi’aktip nur bilen zeherlengenliki üchün, ununggha yéqinlashlanlarning hemmisi digüdek héliqidek ghelite késelge giripdar bolup köpünchisi ölüp ketken.

Malen heqqidiki yene bir riwayet bolsa, bu rayonning etrapidiki hasharet we haywanlardiki normalsizliq.

Melum bir herbiy qomandanning shopurining bashqilargha inkas qilishiche, ular shu rayonda jangghalda kétiwatqanda, tuyuqsizla aldini huddi timsaqtek yoghunap ketken bir chayan tosighan, chayan quyruqini tik qilghanda alahizel 2 métir kélidiken, eskerler chayangha qaritip oq atqan we derhal qéchip neqmeydandin uzaqlashqan.

8) Bu Qandaq Yardem ?

Yéqinda Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda kishilerning yilliq eng töwen turmush ölchimini 700 yuan qilip bekitken we yilliq kirimi bunungdin töwen bolghuchilargha < xelq ishliri idarisi > teripidin < töwen turmush kapalet puli > tarqitip bérilidighanliqi, bunung bilen héchkimning ach – yalingach qalmaydighanliqini jakalighan idi.

ETIC ning wetendin igellishiche, nöwette Xitay hökümiti Jenobi rayonlardiki namrat Uyghur dehqanlirigha ayile boyiche 117 yuandin sediqe tarqitishqa bashlighan, epsuski bu sediqe héchkimning qoligha toluq tegmigen, sebebi, yerlik hökümetler bu pulning yérimini her xil séliqlar üchün tutup qalidiken, yene kélip bu pulni alghuchilar hökümetke yilda 30 kün heqsiz ishlishi lazim iken.

Xitay hakimiyitining < töwen turmush kapalet puli > bilen yerlik namrat dehqanlarning qenini shorashtek buxil rézil qilmishi kishilerning qattiq ghezibini qozghighan..