Ottura Asiya Rayon Iqitsad Hemkarliqi Sherqiy Türkistangha Nep Élip Keldimu ?

Shinjiang xelq radio istansisi yéqinda ottura asiya rayon hemkarliqi Shinjianggha nep élip keldi! serlewhilik bir maqala élan qildi. Maqalida Ürümmchide 3 kün échilghan ottura asiya iqtisadi hemkarliq yighini, « Shinjianggha nep élip keldi- dep biljirlidi.

Shu qétimqi yighingha her qaysi döletlerdin 200 din artuq soda wekilliri kilip bir qatar sodigha ait mesililer üstide toxtalghan we siyasi tüsini alghan mesililermu otturgha qoyulghan.

Sherqiy Türkistan'ning jughrpiyilik sharayitidin paydilanghan ,,Xitay kommunist dairliri, Uyghurlarning ottura asiya tillirini yaxshi bilishtin ébaret ewzelligidin paydilnip, uzun yilllardin béri sherqdiki süpetsiz mallirini köplep ottura asiya bazirigha sélip, ichkiridiki Xitay millitining milli menpe'etini chiqish noxtisi qilip keldi.

Xitay komministliri - rayon iqtisadi hemkarliq tüzülmisi digen nimidin paydilnip, Xitay - Qirghizistan Ürümchi tash yoli we , Xitay – Mongghuliye - Rusiye tash yoli qatarliqlarni öz ichige alghan qulayliq sharayitlardin paydilnip Sherqiy Türkistangha chégirdash bolghan 8 dölettin tamujna béji élishni jiddileshtürüsh, chégra birleshme hemkarliqi, xéyim xeterni bashqurush, iqtidar qurulushi qatarliqlarni öz ichige alghan- pilanlarni tüzdi. Bu pilan deslepki qedemde chégradin otush xirajitini töwenlitish, tamujna resmiyetlirini addilashturush siyasetlirini tuzush teklipliri lahiyisi heqide otturgha qoyulghan bolsimu, Sherqiy Türkistanning karxana sahesi we karxanichilirigha cheksiz soda pursiti élip keldi, yerlik Uyghur xelqighe héch qandaq paydisi bolmidi.

Yighingha qatnashqan ottura asiya döletliridiki nopuzluq kishiler: yuquri ünümlük rayon hemkarliqi arqiliq ottura asiya doletliridiki namratliqni azaytip, xelqning turmush sewiyesini yuquri kçtürüsh heqqide wede bergen bolsimu, konkertni tedbir heqqide söz échilmighan. Peqet qandaq qilghanda tebii bayliqlardni téz échip, inirgiye menbe'esi asasi qurulush eslihesi, yiza igilik we sayaet kespi qatarliq sahelerdiki hemkarliq turlirini qollaydighanliqlirini bildürüshken. Hemde térorezimgha birdek qarshi turush heqqide pikirler almashturulghan.

Qazaqistan –Xitay iqtisadi soda sommisi nechche yüz milyondin biraqla 4 milyart Aamerika dollirigha yükselgen. Bu netijiletning hemmisi terorizimgha qarshi köreshning ghelbisidn ayrip qarashqa bolmaydu, dep mueyyenleshtürgen.

Gerche bu qétimqi yighin xeyim – xeterning aldini élish mesilisini otturgha qoyghan bolsimu, burun bolup ötken térorezimliq qatilliq mesiliri tilgha ilinmighan.

2001- yildin bashlap 2006 - yilghiche arilqta bolup ötken Uyghur sodegerlirini quralliq bulap mal – mülkini taritiwalghan 23 ademning jenigha zamin bolghan bu chong dilo ighizgha ilinmighan, hemde Qirghizistan payteiti Beshkekte bolup ötken bir qanche qétimliq Uyghur sodegerlirining dukinigha ot qoyup bergen bir qatar éghir weqelermu yighingha qoyulmighan.

Bultur, Sherqiy bilen ottura asiya döletlirining soda omumiy sommisi 6 milyard ئamerika dollirigha yetip, Xitayning ottura ئasiyadiki soda sommisining 68 % tini igiligen. Sherqiy Türkistanning Qazaqistandiki soda sommisi kop, ikisportining igelligen nisbiti téximu yuqiri bolghan. Bu payda yenila ichkiridiki, Xitay xojayinlarning yanchuqigha kirip ketken.

Sherqiy Türkistanning Qazaqistangha ikisport qilidighan tawarliri 10 nechche türge chétilidiken. Buning ichide yasash we teyyar mehsulatlar asasliq orunda türidiken. Kéyim - kéchek ayaq, qurulush materiyalliri, aile élektir saymanliri, yemek- ichmek qatarliqlar asasliq ikisport mehsulatliri hésablinidiken, guruch, miwe - chiwining ikisport miqdarimu yilséri ashmaqta iken.

Xitay bilen Qazaqistan chégra liniyisining uzunluqi ming kilometirdin ashidu, hazir bar bolghan 5 chégra éghizi, Xitay - Qazaqistan ikki dölet chégra ahalilirining öz - ara alaqilishish, hemkarlishish belweghigha aylinip, Xitay - Qazaqistan chégra liniyiside inaq ittipaq ötüshtek halet shekillenish üchun « choqum 3 xil küchlerge boshashmastin ünümlük zerbe bérish kérek » dep yene bir qétm biljirlighan.

Shiwetsiyedin Serdar teyyarlidii
2007 – yil 06 - ayning 14 küni saet 23 de