"Washington Waqti" Géziti: Beijing Musulmanlarni Chulwur Bilen Bashqurmaqchi

<2007.04.13 RFA

2006 – yili 13- öktebir küni xotendiki bir qosh tilliq mekteptiki oqughuchilar mektep meydanida. Gerche Uyghurlar qanunda aptonomiye yürgüzgüchi millet bolsimu, ular hetta özlirining ana tilini ishlitshtinmu mehrum qaldurulmaqta. AFP

Yéqinda Uyghur élini ziyaret qilghan washington waqti gézitining muxbiri anton foyk teripidin élan qilinghan maqalide, Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan diniy bésimi, 11‏- séntebir weqesidin kéyin xelqara térrorchiliqqa qarshi urushtin paydilinip Uyghurlarni qandaq basturuwatqanliqi, Beijing hökümitining Uyghur éligha Xitay küchürüsh siyasiti alahide tilgha élinghan bolup, aptor Xitay hökümitining gherbni tereqqi qildurush siyasitini, Uyghurlarning Beijing hakimiyitige qarshi herikitining aldini élish hemde Uyghur élini téximu qattiq kontrol qilish istratégiyisining bir qisimi dep körsetken.

Uyghur élide muxbirlar bilen sözleshken Uyghurlar qéyin ehwalda qalidu

Maqaliside, Xitay hökümitining Uyghur élidiki hökümranliqining, Tibet we ichiki Mongghuliyidiki hakimiyitige oxshash munazirilik bir hökümranliq ikenlikini tekitligen washington waqti gézitining muxbiri anton foék maqalisini dawamlashturup mundaq deydu:

"Chetel muxbirlirining Beijing dairiliridin ruxsetsiz, öz tilini ishlitishi cheklimige uchrighan, öz siyasiy kélechikini belgilesh hoquqidin mehrum qilinghan bu rayonlarni ziyaret qilishi mumkin emes. Bir Uyghur élige qaratqan ziyartimizde tunji békitimiz kucha boldi. Béyjingdin Uyghur élini ziyaret qilish üchün yolgha chiqishtin burun, Beijingdiki bir ayal Uyghur kishilik hoquq paaliyetchisi bizge Uyghur élidiki weziyet heqqide melumat bérip, ‘Kuchada yashaydighan xelqining 80 pirsentining Uyghur, Xitay hökümiti bizni sewebsiz tutup, qéyin-qistaqqa élip, bir jinayet bilen eyiblep emgek bilen özgertish lagirlirigha ewetiwitishi mumkin. Uyghur élide musulmanlar üchün yashash künséri qiyinlishiwatidu. Uyghur élide muxbirlar bilen sözleshken Uyghurlar qéyin ehwalda qalidu. Chetellik muxbirlar bilen sözleshken Uyghurlar téximu qattiq jazagha uchrishi mumkin. Ular mushu sewebtin türmige tashlinishi mumkin’ dep, agahlandurghan. "

Maqaliside, Xitay hökümitining chetellik muxbirlargha Uyghur élini ziyaret qildurushining asasliq meqsitining, dunya jamaetchilikini Uyghur élining bixeter we muqim ikenlikige qayil qilishtin ibaret ikenlikini tekitligen aptor "erche Uyghur qozghilangchiliri shinjangni Xitaydin ayrish üchün paaliyetlirini dawamlashturuwatqan bolsimu, Xitay dairiliri shinjangdiki weziyetning hökümetning kontrolliqida ikenlikini bildürmekte. Xitay hökümet xadimlirining éytishiche, Uyghurlarning Xitaydin ayrilishi üchün héchqandaq seweb mewjut emes. Uyghurlargha héchqandaq bésim yoq. Ular diniy erkinliktin behrimen yashimaqta" dégen. Uyghur élini ziyariti jeryanida Xitay dairilirining uni bir meschitning imami bilen uchrashturghanliqini bildürgen aptor, meschit imamining aghzidin hökümetning siyasitige toghra kelmeydighan héchqandaq söz chiqmighanliqini, tekitligen.

Namratliq Girdabida Qiyniliwatqanlar Yenila Uyghurlar

Maqaliside, 11 ‏- séntebir weqesining Xitay hökümitige Uyghur milliy musteqilliq herikitini basturush üchün nahayiti yaxshi bir purset yaratqanliqini tekitligen Washington waqti gézitining muxbiri anton foék, Uyghur élining pütün rayonlirini ghem we qayghu qaplighanliqini, bu rayonda yüz bériwatqan échinishliq weqeler heqqidiki xewerlerning tashqi dunyagha yételmeywatqanliqini bildürgen.

Anton foék, washington waqti gézitide élan qilghan maqalisini mundaq axirlashturghan: "Uyghur élide yéngi néfit we tebiy gaz menbelirining bayqilishi, bu bayliqlarni sherqqe yötkesh üchün, yéngi yollar yasash éhtiyajini otturigha chiqarmaqta. Iqtisadiy jehettin arqida qalghan bu rayonni erkin bazar iqtsadiy tedbirliri arqiliq tereqqiy qildurush mesilsi tilghimu élinmaydu. Gerche shinjangdiki Xitaylarning asasliq qisimi 1950‏- yillardin kéyin Shinjanggha kelgen bolsimu, namratliq girdabida qiyniliwatqan yenila Uyghurlar". (Qanat)