|
Uyghurche Gézit-Jornallarni Toplayli
Kahar Barat
Medeniyétimizni qutquzush we tereqqi qildurush paaliyetlérining ichidiki
muhim wezipilerning biri yéqinqi zamada bolupmu 50- yillarghiche chiqqan
barliq Uyghurche kitap, jornal we gézitlarni toplap arhiplashturushtin
ibaret. Bu ishta biz köp kechiktuq we yillar otkenséri biz bu qimmetlik
miraslérimizdin mehrum qalmaqtimiz. Xitayda bularning hemmisi “Ichki
Matérial” bolup 50 yildin béri bulardin qanchiligi qélip qanchiligi
yoqalghimu bir “Ichki Melumat”. Eqellisi bizde zadi qandaq gézit-jornallar
chiqqan? Ularning bashqurulush we tirajléri qanche bolghan? digendek sanliq
melumatlarimizmu téxi toluq emes. Tüwende bir bashlinishning yip uchi bolsun
dep hazirche xatirlep chiqqan kona Uyghurche gézit-jornallarning uchurlérini
berdim. Uning artuq-kam yerlérini tuzutup axiri mukemmel bir tizimlik
tiklesh we arxiplashturushqa yéqindin yardem bérishingizlarni umit qilimen:
1910.3.15 küni Xitay inqilabchiléri Kürede 伊犁白话抱digen bir gézitni chiqarghan
bolup u 1911.11.15 künigiche dawamlashqan. Xatirilerge qarighanda uning
Xitaychidin bashqa yene Manju, Mongghul we Uyghurche nus’xilérimu
shipigrafta bésilghan.
1933.6 Tömür rehberligide “Sherqiy Türkistan Istiqlal Géziti” tesis qilinip
ikki ay dawamlashqan. Qutlug Haji bash tehriri bolghan.
1933.11 ayda Sabit Damolla “Erkin Hayat” gézitini tesis qilghan, bashlighi
yene Qutluq Haji bolup, bu gézit Ma Jungying kelgiche dawamlashqan.
1934.8 ayda Mahmut Sijang “Yengi Hayat” gézitini tesis qilghan, be Qutluq
Haji bash tehrir bolghan.
1935- yili qurulghan Uyghur Medeni Aqartish Jemiyiti “Shinjiang”? digen
gézitni (qachan?) chiqarghan.
Uyghur Jemiyitining Qeshqerdiki tarmighi “Yéngi Hayat” gézitini chiqarghan.
l934- yilning axirlérida Tarbaghatayda yene Uyghurche “Awazimiz?” digen
heptilik 4 tawaq tash basma géziti chiqirip trajini 400ge yetküzgen.
1935.12.1 küni “Shinjiang Géziti”ning birinchi sani chiqti. Gézit 2 künde
bir chiqishqa bashlidi. Gézithanening bashlighi Yen’endin kelgen Zhang Yifan,
orunbasari Sowet konnunisi Mensur bolghan. 1936- yili yazda ular Sowettin
Uyghurche qorghushun miq basmisini sétiwalghan. Birleshme hökümet mezgilide
gézit’hanigha Uyghur Sayrani bashliq, Hemit orunbasar bolghan. “Shinjiang
Géziti” Ili, Tarbaghatay, Altay, Aqsu, Qeshqer we Hoten 6 rayonda tarmaq
bolumlérini qurghan.
1938 yildin bashlap “Qeshqer Shinjiang Géziti” ikki künde bir san chiqishqa
bashlighan. Shu yilliq tiraji 2400ge yetken. 1941- yiliq tiraji 2000 bolghan.
1938? “Shinjiang Géziti”ning Ilidiki tarmighi “Ili Shinjiang Géziti”ni
chiqardi we tiraji 1300 ge yetken.
1939.7.7 küni “Hoten Shinjiang Géziti” heptilep chiqishqa bashlighan. 1941-
yili tiraji 9000gha yetken.
1939? “Tarbaghatay Shinjiang Géziti” bésilishqa bashlighan.
1938. 6 aydin bashlap “Aqsu Shinjiang Géziti” heptilep chiqishqa bashlighan.
1939.4 yadin bashlap “Aqsu Géziti” chiqishqa bashlighan. L. Mutellip tehriri
bolghan.
1948 Aqsu Gomindagn idarisi “Xelq Kuchi” heptilik géziti we “Yashlar
Géziti”ni chiqirishqa bashlighan.
1946.5 ayda “Qeshqer Shinjiang Géziti” namini “Uyghunush”qa özgertken, Ehmet
Ziyayi? bash tehrir bolghan. 1947.8 yene “Qeshqer Shinjiang Géziti” bolup
özgertilgen.
1944.11.17 küni Ghuljida “Azat Sherqiy Türkistan” hökümet organ géziti
Uyghur, Qazaq, Rus be Xitayche (Mongghulchisi 1945.12.15 bashlanghan)
chiqishqa bashlighan. Hebib Yunich bashliq bolghan. 1945.3.13 Hüseyin
Nasirow bashliq bolghan.
1945.8.4 küni Tarbaghatay wali mehkimisi “Xelq Awazi” organ gézitini
chiqarghan. Bashlighi Abduqadir Zunun bolghan.
1946.6.28 küni “Azat Sherqiy Türkistan” géziti Ili wilayet organ géziti
bolup ismini “Inqilabi Sherqiy Türkistan”gha özgergen. Tiraji 3500ge chiqqan.
Bash muherriri Nur Busaqow bolghan.
1946.9.21 Inqilabchil Yashlar Teshkilati Tarbaghatay wilayetlik organ géziti
“Inqilabchil Yashlar”ni neshir qilghan. 1947.7.1 künidin bashlap ayliq
jornalgha özgergen.
1948.10 ayda “Shinjiangda Ténchliq we Xelqchilliqni Himaye Qilish Ittipaqi”
organ jornili “Ittipaq” neshirdin chiqqan. Ehmetjan Qasimi bash muherrir
bolghan. Tiraji 2000 nus’ha. 1949.2.15 künidin bashlap Uyghur Sayrani
ornigha bash muherrir bolghan.
1948.10 ayda “Shinjiangda Ténchliq we Xelqchilliqni Himaye Qilish Ittipaqi
Milli Armiye Teshkili Komititi” “Inqilabning Tang Nuri” digen organ
jornilini chiqarghan. Tieaji Uyghur Qazaqche bolup 5000 gha yetken.
“Inqilawi SHepeq?” géziti
1946.7 ayda Ürümchide “Altay Neshiryati” qurulup, Mes’ut pehri reis, Eysa
Yusup orunbasar, Ibrahim Muti’i muawin bashliq, Muhammed Emin Bughra bash
tehrir, Polat Qadiri we Abdurahim Ötkürler muawin tehrir boldi. Shu yili 8-
aydin bashlap “Altay” ayliq jornili chiqishqa bashlighan.
1946- yili “Hantengri” neshiryati qurulup Ibrahim Turdi bashliq bolghan.
“Xantengri” ayliq jornilini chiqirishqa bashlighan. 1947- yili bitim
buzulghanda bu jornal Ghuljigha köchüp ketken.
1947.2 ayda Ehmetjan Qasimi Ürümchide “Uyghan” géziti chiqirishni pilanlap
ahiri10- ayda Ghuljigha kochup bérip 9- ayda qurulghan Yette Wilayetlik
Démokratik Ittipaqining organ géziti qilip békitken. Ablehet Mehsum bash
muherriri bolghan. 8- ayning 21- küni uning ismini “Algha”gha özgertken.
Seypidin Ezizi bash muherrir bolghan.
1947.4 ayda Junggo – Sowet Medeniyet Almashturush Jamiyiti Ürümchide “Örnek”
jornili tesis qildi.
1947- yili yazda “Horiyet?” géziti chiqishqa bashlap, 1949.9.9 küni yépildi.
1947.7 ayda Qurban Quday “Shepeq?” gézitini heptide ikki nöwet chiqirishqa
bashlighan. Uningda Sowetke we Sherqiy Türkistan Jumhuriyétige ochuq qarshi
chiqqan. 1949.1 ayda Burhan reis bolghandin kéyin uni taqiwetken.
1948.1 Uch Wilayet Xanim-Qizlar Jemiyitining organ jornili “Xanim-Qizlar
Awazi” yérim ayliq bolup tesis qilinip Teweyxanim Mirshanowa bash muherrir
boldi.
1948.1.24 Ili Wali Mehkimisi “Horiyet” Xelq Neshiryatini “Inqilabi Sherqiy
Türkistan” géziti idarisige qoshuwétishni qarar qilghan.
1949- yili Qurban Quday yene “Yalqun?” gézitini chiqarghan be 9- ayghiche
dawamlashturghan..
|
