Manju Tili Öz Yurtlirida Yoqitilghan Bolsimu, Emma Uyghur Yurtlrida Tereqqi Qiliwatidu

2007.03.23  RFA

" New York Times géziti" ning 18 ‏- Mart künidiki sanida "xelqara awangardlar munbiri" gézitining yazghuchisi Dawid Légning "Xitayda Manjular öz tilini saqlap qélish üchün pidakarliq körsetmekte" serlewhilik maqalisi élan qilindi. Aptor bu maqalisi arqiliq bizge Manju tili öz yurtlirida yoqitilghan bolsimu, emma Uyghur yurtlrida tereqqi qilduriliwatqanliqini xewer qildi.

82 Yashliq Manju momay elley naxshisi arqiliq newrilirige ana tilini ögetmekte

"Xelqara awangardlar munbiri" gézitining yazghuchisi Dawid Lég maqalisini, Xitayning sherqi shimal rayonidiki Chichixar shehirige tewe Senjazi dégen yézidiki 82 yashliq bir Manju momayning kangda olturup, Manjuche elley naxshisi éytish arqiliq newrisige özining ana tilini singdüriwatqanliqini teswirlep bashlighan. Aptor bu Manju momayni öz yurtida özining ana tilini qutquzush üchün pidakarliq qiliwatidu, dep qarighan.

‏-‏Men Manjuche elley etsem newrilirim nahayiti tiz uxlaydu, ‏- deydu momay muxbirgha, ‏- newrilirimge mining elley naxsham arqiliq özining ana tili singiwatidu. Mining yene qanche künlük ömrüm qalghanliqini bilmeymen, emma men ewlatlargha Manju tilini qanchilik ögitelisem shunchilik ögitimen, manga hazir buningdin özge imkaniyet yoq...

Yazghuchi Dawid Légning bayan qilishiche, Zhonghua xelq jumhuriyitining tilshunasliri we tarixshunaslirining sözi bilen éytqanda, bu Manju momay öz yurtida özining ana tilini bilidighan nahayiti az pishqedemlerning béri. Gerche Xitay tilshunasliri Manju tilini Xitayda alliqachan yoqitilip boldi, hazir peqet arxiplarda we tash abidilerdila mewjut, uni mutexessislerla chüshineleydu, dewatsimu, emma mushu Manju momay hazir yenila newrilirige ana til ögitiwitiptu.

Xitayda bashqa az sanliq millet tilliriningmu xuddi Manju tiligha oxshash Xitay tili teripidin tunjuqturup yoqitilidighanliqi éniq
Yazghuchisi Dawid Légning bayan qilishiche, Chichixardiki hökümet xizmetchisi, 20 nechche yil oqutquchiliq qilghan Jaw ependi uninggha Xitaydiki hazirqi til muhitini tonushturup "Xitayda bashqa az sanliq millet tilliriningmu xuddi Manju tiligha oxshash Xitay tili teripidin tunjuqturup pütünley yoqitilidighanliqi éniq, emma u hazir peqet waqit mesilisidinla ibaret" dégen.

‏-Manjular miladi 17‏- esrde Xitayni boysundurghan charwichi millet idi, ‏- dep bayan qilidu yazghuchi Dawid Lég, ‏-Manjularning sulalsi Xitaygha hökümranliq qilghan 250 yildin artuq waqit ichide pütün Xitayda Manju tili dölet tili qilinghan. Shu zamanlarda Xitay dunya buyiche eng bay döletke aylanghan idi. Buning izliri hazirmu bar, lékin uning ornida hazir Xitayche shekil turuptu, ‏- bayanini dawamlashturidu yazghuchi Dawid Lég, ‏- Senjazi mehellisidiki 1054 nopusning mutleq köp sanliqi Manju , emma ular öz yurtida aran Manjularning toy-tükün, ölüm-yiitm adetlirining bir qisminila saqlap qalalighan, öz ana tilini saqlap qalalmighan. Chichixardiki milli ishlar komitétining tonushturishiche, ‏- deydu yazghuchi Dawid Lég, ‏- hazir Zhong hua xelq jumhuriyiti buyiche peqet mushu jaydila bir Manjuche bashlanghuch mektep bar, uningda oquydighan oqughuchi sani hazir aran 70 ge chüshüp qaldi, chünki bu mektepning Manjuche derslik matériyalliri intayin kam.

Hazir Xitayda özini Manju dep jakarlawatqan adem sani 10 milyondin ashti

‏-‏Manju milliti miladi 1644‏- yili Xitayda ching sulalisini qurghandin kéyin, döletning térritoriyisini tedriji halda Mongghul, Tibet, Uyghur , Taiwan rayonlirighiche kéngeytken idi,‏- dep bayan qilidu yazghuchi Dawid Lég, ‏- bu sulale 1911 ‏- yili Xitay milliti teripidin aghdurulghandin kéyin, bu dölette Manjularning milliy orni "az sanliq millet" déyilgen töwen derijige chüshüp qalghan. Gerche hazir özini Manju dep atighuchilarning nopus sani 10 milyondin ashqan bolsimu, emma bu san bir milyard 300 milyon Xitay nopusining aldida nahayiti az san, belki ular özining ana tilinimu alliqachan yoqatqan millet.

‏- Dunyadiki 6800 xil tilning yérimi mushu bir esir ichide yoqap kitishke yüzlendi ‏‏- dep bayan qilidu yazghuchi Dawid Lég, ‏- buning ichide Manju tili tiz yoqilip ketgen tillarning biri. Gerche Manju tili öz yurtlirida Xitaylar teripidin eng tiz yoqitilghan bolsimu, emma Manjularning Uyghur yurtlirigha kelgen Shibe qebilisi hazirmu 30 mingdin artuq nopusqa ige millet, ularning ana tili bolghan Manju tili we Manju yéziqi hazirgha qeder mewjutla emes belki tereqqi qilduruliwatidu.

Hazir Uyghur yurtlirida Uyghur tili chekliniwatqandimu, Shibelerning Manju til -yéziqi tereqqi qiliwatidu.

Uyghur mutexessislirining bayan qilinishiche, 1944 ‏- yili ilide qurulghan Sherqiy Türkstan jumhuriyitining Xitay milletchilirige qarshi élip barghan qoralliq urushlirigha Manjularning bir qebilisi bolghan shibelermu nahayiti aktip qatnashqan. Eyni waqittiki Sherqiy Türkstan jumhuriyitide Shibeler Manjuche kitap- gézit neshr qilatti. Shuningdin kéyinmu , ularning öz til- yéziqini rawajlandurush , medeniyet enenilirini dawamlashturushi Xitay ölkirilidikidek tosalghulargha uchrighini yoq. (Weli) .
.