Ghemge Patqan Yer Tewresh Belwéghi

2007.03.22  RFA

2003-yil féwralda chongqurchaqta yüz bergen yer tewreshtin kéyinki ikkinchi kéchini sirtta ötküzgen bu kishi ot issinmaqta. AFP


Yer tewresh belwéghigha jaylashqan Qeshqer, atush, Aqsu, Hotenning bezi jayliri Uyghur élidiki eng köp yer tewresh rayonliri hésablinidu. Uyghur aptonum rayoni dairilirining élan qilghan statistikiliq melumatlirigha asaslanghanda, 1900 - yilidin étibaren bu rayonlarda yüz ber bergen weyran qilish xaraktéridiki éghir yer tewresh apetliride jemiy 2196 adem jénidin ayrilghan we toqquz minggha yéqin adem éghir yarilanghan.

Apettin sawaq

2003 - yili 24 - féwral peyziwat we maralbéshi nahiyilirini asas qilip yüz bergen 6.8 bal derijidiki yertewresh, Uyghur éli tarixida yüz bergen eng éghir yer tewresh apiti bolup 50 mingdin artuq xelq apetke uchridi. Xitay dairilirining élan qilghan xewerliride, mezkur yer tewreshte ölgenler sani 268, yarilanghanlar 4000 din ashti, 8800 öy örüldi, yene 900 din artuq siniplar örüldi, emma chetel metbuatliri hemde yerlik amma, apetke uchrash emeliy ehwalining uningdinmu éghir bolghanliqini bildürgen idi.

Gerche bu yer tewresh nahayiti éghir apet keltürgen bolsimu, bu yene öz nöwitide, chetel axbarat wastilirining bésimi shundaqla chetellerning yer tewresh apitige uchrighan rayonlargha bergen nechche milyon dollar iane sommisi Xitay hükümitining yer tewresh belwéghida olturushluq Uyghur déhqanlirining turalghu mesilisige köngül bölüshige seweb boldi.

Mezkur éghir apettin kéyin Xitay hökümiti, 2004 - yili 2 - aydin bashlap besh yil ichide, Uyghur élining yer tewresh belwéghigha jaylashqan namrat déhqanlarni yer tewreshke chidamliq öylerge köchürüsh üchün jemiy bir milyard yüen meblegh sélip buni üch yilgha bölüp emeliyleshturidighanliqini élan qildi.

Chidamliq öy meblighi peqet bir tamgha yeti

Mana hazir Xitay hökümitining yer tewreshke chidamliq öylerni sélish qurulushining axirqi mezgili hésablinidu. Yeni dairiler bu qurulushni 2008 - yilining axirighiche pütünley tamamlap Uyghur éli boyiche jemiy ikki milyon 10 ming namrat déhqanni pishshiq xishlarda sélinghan chidamliq yéngi öylerge köchürüp kirmekchi.

Nöwette, yer tewresh belwéghidiki bezi nahiye -yézilarda bir qisim öyler pütüp, yer tewreshte öysiz qalghan bezi dﯤهqanlar yéngi öylerge köchüp kirishke bashlighan bolsimu, yene bezi yézilarda yer tewreshke chidamliq öyler qurulushi dawamliq élip bérilmaqta.

Gerche hökümet chidamliq öyler qurulushigha mexsus meblegh ajratqan bolsimu, Uyghur élining xewerliridin shundaqla xelqning inkasidin melumki yéngi öy qurulushi dawamida mesul orunlar hem kadirlarning xiyanetchilik qilish, shekilwazliq, parixorluq qilishigha oxshash mesililer kélip chiqmaqta iken.

Ilgiri Uyghur aptonom rayonluq hökümetning bu xizmetke mesul orunliri tekshürüsh élip bérip, her qaysi namrat yézilarda séliniwatqan bu chidamliq öylerning 201 ining ölchemsiz bolup chiqqanliqi, bu öylerni pütünley buzup bashqidin yasashqa 3 milyard yüen kétidighanliqini élan qilghan idi, nöwette yer tewresh belwéghigha jaylashqan Uyghur yézilirida yer tewreshke chidamliq öy qurulushi élip bérish siyasitining emeliylishishidimu oxshashla éghir mesililer mewjut. Bu heqte yéqinda Qeshqerning kona sheher nahiyisining melum yézisidiki bir déhqan mezkur nahiyining yézilirida élip bériliwatqan bixeter öyler qurulushidiki éghir mesililerni ashkarilidi.

Nahiye kadiri: "buni soraydighangha néme heqqinglar?"
Biz bu déhqanning inkasigha asasen kona sheher nahiyilik xelq hökümitining yer tewreshke qarshi chidamliq öyler qurulushigha mesul ornigha téléfon qilduq:

- Hökümet ishxanisimu?
‏- He kimni izdeysiz?
- Men erkin asiya radiosining muxbiri, bir mesilini sorimaqchidim.
‏- He, sözleng
‏-Anglisam silerning nahiyining yézilirida bolupmu 6 - hemde 7 - kentliride chidamliq öyler qurulushi élip bériliwétiptiken, déhqanlarning öyining peqet kochigha qarap turidighanla teripini pishshiq késekte qilishtek shekilwazliq mesililiri yüz bériwétiptu, bu heqte silerning xewiringlar barmu?
‏- Bundaq ish bolushi mumkinmu? siler buni qeyerdin bildinglar?
‏- Biz xelq ammisidin igiligen.
‏- Xelq silerge inkas qilamdu téxi, bizmu bundaq gepni anglap baqmisaq. Hökümetning bu qurulushining emeliylishishi intayin yaxshi kétip baridu.
‏- Yézilarda buning emeliylishishide mesile körülgen bolushi mumkin bu heqte inkas kelmidimu?
‏- Elwette hemme yerler her xil mesililerdin xali bolalmaydu.
- Bilishimizche, hökümet bu qurulushqa mexsus meblegh ajratqan iken.
‏- Toghra, her bir ailining yéngi öy qurulushigha ayrim meblegh bar, aile iqtisadi ehwaligha qarap teqsim qilinidu.
‏- Siler mebleghni asasiy qatlamgha chüshürgendin kéyin uning emeliylishish ehwalini tekshürüp baqtinglarmu?
‏- A....., buningda héchqandaq mesile yoq, siler bu nersilerni sorap néme qilmaqchi ?
‏- Chünki bizge xelqtin inkas kelgenliki üchün biz peqet heqiqiy ehwalni igilep körmekchi.Emeliy ehwalnimu sorashqa bolmamdu?
‏‏- Sen..... Néme u asiya erkin radiosi, bu yerde silerning bizni ziyaret qilidighan néme heqqinglar bar? bu elwette yalghan gep, siler bezi ösekchilerning yalghan geplirige aldinip qapsiler, men bu ishqa mesul adem emes, igisini tépip ziyaret qilinglar. ‏- Undaqta bu ehwallardin xewiringiz yoq turup, némige asasen bundaq ehwal yoq dep jawab bérisiz.
‏- Men mushu yerde ishleydighan tursam elwette bilimen ‏- de. Nedin téléfon qiliwatisiz?
‏- Amérika washingitondin

U téléfon turupkisini tashliwetti.

2006 - yilida Uyghur aptonom rayonluq hökümet, Qeshqer, Aqsu qatarliq jaylardiki yer tewreshke chidamliq öyler qurulushigha mesul 12 organni hökümetning yéngi öy qurush wezipisini waqtida yaxshi tamamlighan ilghar orunlar qatarida mukapatlighan idi. (Gülchéhre).