Chetellerdiki Uyghur Teshkilatliri Noruz Bayrimini Tentenilik Ötküzüshke Hazirlanmaqta

Öz xewirimiz: chetellerde pa’aliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatliri we Uyghur jama’etliri, buyilliq Noruz bayrimini mol mezmunluq halda tentenilik ötküzüsh üchün hazirdin bashlap jiddi hazirliq qilmaqta.

Germaniyediki < Dunya Uyghur Qurultiyi > merkizi orgini, yeqinda mexsus < Noruzgha teyyarliq qilish Guruppisi > qurup chiqip, Uyghurche sen’et nomurlirini hazirlashqa kirishti.
Qurultay merkizi orginining bildürüshiche, Germaniyening München shehride ötküzilidighan buyilliq Noruz pa’aliyitining dayirisi ilgiriki yillargha qarighanda téximu keng we daghdughuluq élip bérilidiken.

Bayram küni, Germaniyediki Uyghurlar teripidin hazirlanghan sen’et nomurliridin bashqa yene Yawropaning herqaysi elliride yashawatqan we sen’et jehette belgilik talanti bolghan Uyghurlarmu mexsus München shehrige kélip maharet körsütidiken.

Bu qetimqi Noruz pa’aliyitini keng dayiride ötküzüshtiki meqset, Yawropadiki Türk qérindashlar bilen bolghan dostluq we qérindashliq munasiwetlirini yenimu kücheytish, German we chetellik dostlarni Uyghurlarning mediniyet we sen’itini yenimu chongqurlighan halda chüshünüshke ige qilishtin ibaret.

Noruz Heqqide

< Noruz > kelimisi eslide Farische kelime bolup, < yengi kün > digen menini bildüridu.
Uyghur, Qazaq, Qirghiz, Türkmen, Türk, Ezeri, Özbek qatarliq türkiy milletlerning, Iranliqlarning we bezi mosulman Xelqlerning yengi yil we bahar bayrimi hisaplanghan Noruz, her yili 3 – ayning 21 – küni bashlinidu.

Türkiy milletler Noruzni baharning bashlinishi we tupraqning oyghanghan küni dep qaraydu. Noruz, Türkiy Xelqler arisida Islamiyettin xeli burunla shekillengen bolup, u, hech bir diniy mezhepke mensup emes, Islamiyettin keyinmu Noruz özining milliy alahidilikini shu peti saqlap kelmekte we islamiy eqidiler bilenmu hech bir chetishliqi yoq.

Noruz – enenivi milli bayram, emgek bayrimi, dostluq-inaqliq bayrimi, savabliq bayrimi, amanliq bayrimi, shadliq bayrimi, shunga bu bayram qutluq bayramdur.
Noruz kunliri her hil sorunlar tuzulup, omumi helq seylesi bolidu. Buning xekilleri nahayiti köp. Bular yighishturulup “toqquz toqu” (toqquz merike-murasim) deyilgen.
Noruz ning Türki Shelqler arisida, < Noruzi – Sultani >, < Sultan Noruz > we < Ergenokan bayrimi > ... qatarliq namliri bar.

1990 – yili ottura asiya Türki jumhuriyetliri musteqil bolghandin keyin, Qirghizstan, Qazaqistan, Özbekistan, Türkmenistan we Rosiye qarmighidiki Tataristan respoblikisi her yili 3 – ayning 21 – künidiki Noruz bayrimini < Milliy bayram > dep elan qilip, shu küni idare – jemiyet we mekteplerni dem elishqa qoyup berip, Noruzni tentene bilen qutluqlap kelmekte.

Uyghurlarda Noruzning Shekli

Uyghurlar, Türkiy Xelqler ichide Noruzni eng burun bashlighan we Noruzning mezmon hem sheklini eng köp beyitqan Xelqlerning biri bolup, Sherqiy türkistan mustemlikige duchar bolghandin keyin, Uyghurlarning mediniyet – sen’iti bilen birge, ularning en – eniwiy bayrimi hisaplanghan Noruzmu eghir derijide weyranchiliqqa uchrighan, waqitning uzurishigha egiship Noruz keyinki ewlatlar teripidin peydin – pey unutulushqa yüz tutqan idi. Sabiq Soweyt ittipaqi parchilinip, Sherqiy türkistangha xoshna bolghan Türkiy jumhuriyetler musteqil bolghandin keyin, bu jumhuriyetler arqa – arqidin özlirining en – eniwiy bayrimi Noruzni Milliy bayrap dep jakalap, 90 – yillarning bashliridin etibaren resmiy Döwlet bayrimi teriqiside qutluqlashqa bashlidi, bu, tebiy halda Sherqiy Türkistanghimu biwaste tesir körsetti we Uyghur xelqi ichidimu Noruz sadaliri küchüyüshke bashlidi. 90 – yillarning bashlirida bir türküm wetenperwer ziyalilar we Sen’etkarlarning bashlamchiliqida Sherqiy türkistandimu Noruz pa’aliyetliri ötküzülüshke bashlandi we hazir Noruz pa’aliyiti Uyghurlarningmu eng asasliq Milliy sen’et pa’aliyetlirining birige aylinip qaldi.

1. Noruz Naghrisi


Noruz bashlinish harpisida, baliq-kent, qir-yezilarda, noruz bayrimi kelgenlikini anglitip, naghra-sunay chelinatti. El-yurt noruzgha jabdunatti, tentenelik heyt-bayram tüsini alatti.

2. Noruz Taziliqi

Noruz aldida bashlinidighan “arigh toqu” (erighdilinish – taziliq herikiti) harpa küni evjige kötürületti: eriq-östeng, köllerni tazilash, eghil-aranlarni erighdash, koza-idishlerni obdan tazilap, taza bahar süyi bilen toshquzush, hoyla aram, yol-hamanlarni seyrip-süpürüsh, ve bashqilar.

3. Soghuq Qoghlash

Harpa ahshimi yigitler top-top bolushup, saghanghu (yagh qachilap pilik chiqirilghan qapaq) köydürüp, yurt-mehellidin chiqqiniche, qir-sehragha yuzlinip, soghuq qoghlaydu, soghuqni hejivi qilip qoshaq-beyit eytishidu. Noruzgha beghishlanghan olen kuyleydu. Gülxan yeqip etrapida quyun usuli oynap chögileydu. Buningda bir-birige tengkesh qilinghan toqquz dap chelinidu, qiziqchiliq qilishidu, bahar qushlirini doraydu. Tang atarda, soghuq qoghlighuchilar yurt-mehellige yanghanlirida, her bir öyluk öz haligha yarisha her xil ghizalarni etip, öyliri aldida shirege tizip, ularni kütüvalidu. Bu soghuq qoghlighuchilargha berilidighan harduq eshi deyilidu.

Noruz harpisi soghuqni uzutup qoyush üchün, soghuq yimeklikler yeyiletti. Bundaq yosunni “qangsiq” deytti. Hazirqi künde birer yimeklik eghizgha tetimisa yaki sel qirtaq bolup qalsa “qangsiq” deyilidu. Dimek baldurqi chaghlarda, qish ozuqidin qalghan nersiler, yeni soghuq yimeklikler “qangsiq” diyilgen.

4. Yoqlash

Noruz küni chüshkiche yoqlash paaliyeti bolidu: öy ayrip chiqip ketken perzentler ata-anilirini yoqlash; qebre yoqlash (serip-süpürüp, belgilirini ongshash, dua qilish); ige-chaqisiz qeri-churi, yetim-yesir, meyiplarni yoqlash (maddi ve menivi jehettin komeklishish).

5. Noruz eshi

Noruz künleride qurbi yetken ailelerde qutluq künni ipadilep, “q” tavushi bilen bashlanghan yette hil (Islam dinigha kirishtin ilgiri toqquz hil) yimeklik teyyarlaydu. Mesilen, qaymaq, qetiq, qurt, quymaq, qatlima, quyruq-beghir, qoza göshi (tonur kavab yaki qordaq) digendek. Bundaq ghizalarni teyyarlash bilen noruz bashlanghan yengi yilda “toqquzi tel” bolushni tileytti yaki bolmisa, “s” tavushi bilen bashlanghan heritlardin, mesilen, siraq-bash (kalla-baqalchaq), süt, seriq yagh, su yeghi, sok-teriq, saghun, sirke, samsaq qatarliq nersilerdin öz huruchigha layiq her hil ghizalarni teyyarlaytti. Noruz eshini “tutmach” deytti, yeni “bu yil bizni tutma ach (ach tutma) dep tengridin umid kutup, yil boyi saghlam-toq bolushni tileytti.

Noruzluq ashlardin bir hili – “helise” (ehtimal “heli yese”din ihchamlanghan bolushi mumkin). Bu ash mundaq etiletti: kala-qoy goshlirini (quyruqliri bilenla) dashqa selip, bughday yarmisi qoshulatti. Qazanning tegige olturup qalmisun dep, qazangha mushttek tashlar selinatti.

Yene bir xil ash – sumulek, her xil danlar (bolupmu bughday maysiliri) bilen etiletti. Toqquz xildin ve qoshumche chamghur, her xil turup bilen teyyarlinatti.

6. Noruz Seylisi

Noruz bashlanghan küni yoqlash toqusini asasen orunlap bolup, chüshtin keyin ulugh – ushshaq hemmeylen hamangha, bostangha chiqip, seyle – tamasha qilatti. Yigit – qizlar özara yaki ayrim-ayrim ikki terep bolup qoshaq yarishi ötküzetti. Qoshaqta utturup qoyghanlar jazalinatti yeni nahsha yaki letipe eytip berish, ussul oynash, dorash ve bashqa heriketlerni orundashqa mejbur idi. Buning bilenla qalmastin, utturghan terep utquchi terepke shu axshimi bezme ötküzüp beretti.

Qiz-chokanlar bostan–chimenlerde, “uchar tilgen” (chaq- pelek), yalngu (yalnguch – ilenggüch), (tepkuch), oqtash, atlamchuq, ordikam (yangaq tashlash), “Küchüng yetse al” yaki “qara-qara qushnachim”, möküshmek qatarliq oyunlarni oynaytti.

Oghul balilar noruz axshimi “bandal” oynap, “soghuqning chüprendiliri”ni qoghlaytti (bandal – targhaq sognek yaki targhaqqa oxshash tarsha uchchigha ot yeqip, kechisi bir-birige etiship oynaydighan oyun).

7. Noruz Yarishi

Noruzning yandurqi küni “yarish” (musabiqe) ötküzületti. Bu asasen tenheriket idi. Mesilen, chelish, beyge, oghlaq tartishish, darvazchiliq, qochqar soqushturush, xoraz ve keklik soqushturush, yügürüsh, sekresh, salghu tashlash, oqya etish ve bashqilar.

8. Noruz Meshripi

Noruzning üchinchi küni yurt-mehelle boyiche chong meshrep ötküzületti. Bundaq meshrepni yurtning chongliri ötküzüp beretti yaki ehlimehelle qurbi yetkinche, yighish qilip (herkim öz haligha yarisha, qoy, topaq, toxo, un-gürüch, nan, yagh, köktat, qent-gezek qatarliq nersilerni ekilip) dastixan teyyarlaytti. Meshrep nahayiti tertiplik, köngüllük ötküzületti. Meshrepning özi bir mektep idi. Shunga konilar: “balangni mektepke ber, mektep bolmisa meshrepke ber” yaki yürüsh-türüsh, edep-sulketni bilmeydighan kishilerni “meshrep körmigen” deytti.

9. Noruzluq Tilek

Noruzning 4- küni ehlimehell ahun-mollilarning bashchiliqida “zirahetme” ötküzületti. Xetme eslide quranni bashtin oqup tamamlash menisini bildüretti. Bara-bara, omumen dua-tilavet ötküzüshnimu “hemte” deydighan bolghan. Bu pa'aliyette, noruzning yaxshi bashlinip, murasimning shad-xoramliq bilen ötküzülgenligige ve ötken yilqi nemetlerge shukurane bildürüsh, shuning bilen bille bu yilning aman-esen, toqchiliq bilen ötüshini, yeni ziraet-ekinchilikning mol hosulluq bolushini tilesh yüzisidin kollektip dua-telawet qilinatti. Qur'an süriliridin birerni qiraet qilghandin keyin munajat oqulatti. Andin tebii apetlerning bolmasliqi, höl-yeghinning muwapiq bolushini tilep dua qilinatti.

Noruzning yene bir muhim xasiyiti shuki, bu – birlik-inaqliq bayrimi idi. Öch-adawetlikler, jümlidin arisigha soghuqchiliq chüshken er-xotunlar “ötkenge salawat” qilip, qaytidin yarishatti yaki yarashturulatti. Bu köpinche, yoqlash paaliyitide yaki meshrep-seylilerde, yaki bolmisa, “zirahetme” waqtida choqum ada qilinatti..