ETIC bayanati:
Sherqiy Türkistanning Amanliqigha Tehdit Séliwatqanlar Atalmish < 3 xil küchler > mu Yaki Xitay Köchmenlirimu ?

Hemmige melum bolghinidek, buyil 1 – ayning 5 – küni Aqtu nahiyesining Kosrap yézisi teweside Xitay eskerliri bilen Uyghur musteqilliq jengchiliri otturisida keng kölemlik qoralliq toqunush yüz bergendin buyan, Xitay hakimiyiti bu weqeni bahane qilip, atalmish < 3 xil küchler we Sherqiy Türkistan térorchilirigha qattiq zerbe bérip, Xinjiangning ténich we muqimliqini qoghdayli > digen siyasi sho'arni qaytidin kötürüp chiqip, pütün Sherqiy Türkistan miqyasida Uyghurlarning milliy heriketlirige qarita rehimsizlerche basturush we Uyghur siyasi qachqunlargha qarita omomiy yüzlük tutqun qilish herikitini dawamlashturup kelmekte.

Birqanche kündin buyan, Xinjiang herbiy rayoni, Aptonom rayonluq siyasi – qanun komuteti, Aptonom rayonluq ali sot mehkimisi, Aptonom rayonluq teptish mehkimisi, Aptonom rayonluq jama’et xewipsizlik nazariti, Bingtuan Jama’et xewipsizlik idarisi … qatarliq her derijilik qanun organliri arqa – arqidin jiddi yighinlarni chaqirip we bayanatlar elan qilip, < pütün qanun tarmaqlirining asasi küchini 3 xil küchlerge zerbe bérishke qaritish lazim > dep jar sélip, < Xinjiangning amanliqi gha we her millet xelqining tenich – ittipaqliqigha tehdit we buzghunchiliq séliwatqanlar pütünley ene shu 3 xil küchlerdin ibaret ! > digen sepsetisini keng türde bazargha sélip kelmekte.

Xitay metbu’atlirimu, Xitay hakimiyitining yuqarqi telebbuzigha mas halda, ichki we tashqi jehette teshwiqat kampaniyesi yürgüzüp kelmekte.
Undaqta xitayning < 3 xil küchler > dep atiwalghini kimler ? bu hakimiyetning neziridiki < 3 xil küchler > bolsa, özlirining insani heq – hoqoqlirini, jümlidin, Xitayning asasi qanunida we Xitay teripidin elan qilinghan < Milliy teritoriyélik aptonomiye qanuni > tekitlengen Milliy, Diniy, Siyasi, Iqtisadi we bashqa heq – hoqoqlirini telep qilghuchi we Xitay hakimiyitining mustemlikichilik siyasitige qarshi chiqquchi Sherqiy Türkistan xelqidin ibaret !
Mesilen, Amerikidiki ataghliq Xitay yazghuchisi Wang Lixiong ependi chetellerdiki démokratik Xitay metbuatlirida elan qilghan bir maqalisida, < Zhung Gou hökümitining, milliy bölgünchiler, dep atiwalghini, emiliyette bolsa Xinjiangda Hökümettin we kommunistik partiyedin narazi bolghuchilar we ulargha qarshi chiqquchilardin ibaret > dep körsetken idi.

Xitayning qanun tarmaqlirining kéyinki 10 yildin buyan pütün küchini Uyghurlarning milliy heriketlirini basturushqa qaratqini üchün, Sherqiy Türkistandiki Xitay köchmenliri arisida qatilliq, bulangchiliq, aldamchiliq, oghruluq, zeherlik chekimlik etkeschiliki, xiyanetchilik, parixorluqqa oxshash jinayi ishlar dilolirining shiddet bilen köpüyüshke bashlighanliqi we Xitay köchmenlirining nöwette Sherqiy Türkistanning muqimliqigha we jemiyet amanliqigha tehdit séliwatqan eng asasliq amilgha aylanghanliqidin ibaret bu heqiyqet, peqet Uyghurlar teripidinla emes, hetta chetellerdiki Xitay demokratliri teripidinmu izchil türde tekitlinip kélinmekte.

Mesilen, Taiwan merkizi Axbarat agentliqining muxbiri Lin Yuguo, 2005 – yili 12-ayning 29-küni Xianggangdin bergen xewiride, < Bei Jing dayirlirining éghir jinayetchilerni üzlüksiz halda Xinjiang’gha iwetishi tüpeylidin, Xinjiangda éghir xarektirlik jinayi ishlar diloliri köpüyüp ketiwatidu we jemiyette yoshurun ziddiyet urughi chechiwatidu > dep körsetken idi.

Lin Yuguo bununggha misal süpitide, yeqinqi yillardin beri Xitaydin Sherqiy Türkistandiki türmilerge yollanghan éghir jinayetchilerning türmilerde topilang chiqirip 50 nechche neper türme saqchisining ölüshini keltürüp chiqarghanliqini we Xitay hökümitining 1 milyon yuan meblegh ajritip, ölgen türme saqchilirining ayile – tawabatlirigha nepiqe berip, aran teste ularning könglini aram tapquzghanliqini bayan qilghan idi.

Undin bashqa yene, Amerikidiki Wu Hongda qatarliq Xitay démokratik zatliri, kommunist Xitay hakimiyitining ichkiri ölkilerdiki türmilerdin türküm – türkümlep Xitay jinayetchilirini we ularning ayile – tawabatlirini Sherqiy Türkistangha yötkep kélip yerleshtüriwatqanliqini, atalmish < ishlepchiqirish qurulush Bingtuani > ning qarmighidiki Xitaylarning xéli köp qisminingmu ene shu esheddi jinayetchilerdin terkip tapqanliqini tekitlep kelgen bolsimu, lekin Xitay hakimiyiti buni izchil türde ret qilip kelgen we Sherqiy türkistangha < Jinayetchiler > ning emes, belki < iqtisas igiliri > ning yötkep kélingenliki we ular arqiliq < Xinjiangni güllendürüp kelgen > likini ilgiri sürüp kelgen idi, emma Xitay hakimiyitining özining ichki matiriyallirida yer alghan bezi melumatlar, bu hakimiyetning kazzapliqini ispatlap turmaqta.

Mesilen, Xitay hökümiti teripidin tüzüp chiqilghan,< Bingtuanning tereqqiyat tarixi > namliq eserde bayan qilinishiche, Sherqiy Türkistan kommunist Xitay hakimiyiti teripidin ishghal qilinghan 1949 – yilining özidila < Xinjiang Herbiy Rayoni > ning qarmiqida < Jinayetchilerni qobul qilish komutiti > qurulup, 49 – yilining axiridin 1952 – yiligha qeder ilgiri – kéyin bolup Shanxi, Hubei, Henan, Anhui, Zhejiang qatarliq ölkilerdin bir türküm jinayetchilerni yötkep kelgen, 1954 – yili atalmish < ishlepchiqirish Qurulush Bingtuani > qurulghandin kéyin, 1955 – yilidin 56 – yilighiche Bingtuanmu öz aldigha yene Siqüan, Shanghai, Zhejiang qatarliq jaylardin Xitay jinayetchilirini yötkep chiqip Bingtuan tewesige yerleshtürgen.

1955 – yili 11 – ayda we 56 – yili 9 – aylarda Bingtuan mexsus < Jinayetchiler mesilisi yighini > chaqirip, Xitaydin yötkep kélinip jinayet mudditi toshqan Xitaylarni qayturmay sherqiy türkistangha yerleshtürüsh, ularning Xizmet we turalghu mesilisini hel qilish, yurtida qalghan bala – chaqilirini yötkep kélip ularning sherqiy türkistanda menggü yerliship qélishini qolgha keltürüsh … qatarliq jehetlerde konkiritni siyaset we belgilimilerni tüzüp chiqqan we 55 – yili 11 – ayda bu jinayetchilerning paydilinishi üchün mexsus Xitayche < yengi hayat géziti > tesis qilinghan.

1957 – yili Xitay Ali Xelq Soti, Teptish mehkimisi, Ediliye mehkimisi, Jamaet xewipsizlik ministirlikining asasliq emeldarliridin terkip tapqan birleshme xizmet ömigi Sherqiy Türkistangha yétip kélip, Xitay jinayetchilerni yerleshtürüsh xizmetlirige yetekchilik qilghan hemde bu jinayetchilerni éghir emgekke salmasliq, ulargha qopalliq qilmasliq, bashqurushta qattiq qolluq qilmasliq, ularning turmushigha we bixeterlikige kapaletlik qilish heqqide yolyoruq bergen. Shu yili yene mexsus küch teshkillep, mutleq köp sandiki jinayetchilerning ayile – tawabatlirini yötkep kélip ular bilen jem qilghan.

Sherqiy Türkistandiki bezi riyalliqlar, Xitay hakimiyitining buxil siyasetni taki bügüngiche izchil dawamlashturup kelgenlikini ochuq körsütüp turmaqta.
riyalliqqa qaraydighan bolsaq, Sherqiy Türkistanning muqimliqigha we amanliqigha tehdit séliwatqanlarning, del Xitay hakimiyiti we bu hakimiyetni qollap kéliwatqan Xitay köchmenliridin ibaret ikenlikini körüwélish tes emes.

Mesilen, yéqinda Ürümchi sheherlik Saqchi idarisi, < 2006 – yili yüz bergen 10 chong dilo > ni elan qilghan bolup, bu dilolarning hemmisi qatilliq, bulangchiliq diloliridin ibaret, bu 10 chong diloning hemmisini digüdek Xitay köchmenliri sadir qilghan bolup, bu jinayetchilerning qilmishliri intayin wehshi we qebih bolghan.

Ürümchidila emes, Sherqiy Türkistanning bashqa rayonliridimu Qatilliq we bulangchiliq dilolirini sadir qiliwatqanlarmu yene pütünley digüdek Xitay köchmenliridin ibaret.
Xitay qanun tarmaqliri Uyghurlar bilen Xitay köchmenlirige qarita ikki xil ölchem qollunup kelgechke, Xitay jinayetchilerning xoriki barghansiri eship ketken.

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > we Amerika < Erkin asiya radiosi > ning xewer qilishiche, 2006 - yil 11 – ayning 20 – nechchinchi künliri Aqsuning Shayar nahiyesige qarashliq Döngqotan yézisida olturushluq bir Xitay, özining kötire alghan terilghu yeride yallap ishletken Hotenlik 14 neper Uyghurni zeherlep öltürgendin kéyin, jesetlerni topa ittirish mashinisi bilen öyining yenigha kömüwetken.

Weqening jeryani mundaq bolghan: Shayarning Döngqotan yézisidiki bir Xitay, buyil 5 – ayning otturlirida Hotendin kelgen 14 neper Uyghurni medikaliqqa yalliwélip, ularni özining terilghu yeride kiwez otash we kiwez terish ishlirigha salghan. Bu 14 neper Uyghur shu teriqide taki 11 – ayning axirlirighiche ishligen, ular ishini tügitip qaytidighan chaghda héliqi Xitay hojayindin ish heqqini telep qilishqan, Xitay xojayin ulargha, < pulunglarni ete birey, bügün silerni mehman qilay > dep ularni tutup qalghan we shu küni ikki öchke soyup ziyapet hazirlighan, tamaqtin kéyin 14 neper Uyghur ziyapet üstidika bir – birlep yiqilip, hemmisi biraqla ölgen.

Inkaslargha qarighanda héliqi Xitay xojayin özi ishletken bu 14 neper Uyghurghning ish heqqini berishke közi qiymay, ularning tamiqigha zeher arilashturup ularni zeherlep öltürgen iken.

Sherqiy türkistan xelqi tömür yol léniyési we poyizni kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy türkistangha Xitay köchmini yötkeydighan we Sherqiy türkistandin talan – taraj qilinghan maddi bayliqlarni Xitaygha toshuydighan asasliq waste dep qarap kelgen idi. Emdilikte bolsa tömüryol we poyiz, Xitay aqqunlirining Sherqiy Türkistangha zeherlik chekimlik yötkeshtiki asasliq wastisigha aylinip qalghan.
< Xinhua axbarat agentliqi > ning 2006 – yili 2 – ayning 23 – küni bergen xewirige asaslanghanda, Xitayning Chengdu, Chongqing we Xenkou qatarliq jayliridin ürümchige tutushidighan tömür yol lényési Xitay etkeschilirining Sherqiy türkistangha zeherlik chekimlik yötkeydighan asasliq lényésige aylanghan bolup, bu rayongha kiridighan zeherlik chekimlikning mutleq köp qismi yolochilar poyizi arqiliq toshup kélinidiken.

Bu yilliq chaghan mezgilide ürümchi sheherlik saqchi idarisi 4 ayliq charlash élip berish arqiliq, uzun mezgildin buyan yolochilar poyizi arqiliq Ürümchige zeherlik chekimlik yötkep setiwatqan Wu Da Ming isimlik xitay etkeschi bilen unung 13 neper sherikini 3600 giram xeroyin bilen qoshup qolgha chüshürgen. Xitay metbu’atlirida körsütülishiche, Ürümchi noposining shiddet bilen köpüyishi saqchi tarmaqlirining béshini qaturghan.

Statiskilarda körsütülishiche, ötken yili Ürümchi shehrining muqim noposi 2 milyon 350 minggha, herketchan noposi 800 minggha yetken bolup, ikkisini qoshqanda sheher ahalisining sani 3 milyondin ashidiken, emma, nöwette Ürümchi sheherlik saqchi idarisigha qarashliq 72 saqchixanidiki saqchilarning sani sheher ahalisining amanliqini qoghdashta yétersiz qalghan. Döwlet jama’et xewipsizlik ministirlikining ölchimi boyiche alghandimu Ürümchidiki saqchilarning sani tolimu yétersiz iken.

Saqchi yétishmeslik mesilisi peqetla Sherqiy Türkistandiki Xitaylar zich toplushup olturaqlashqan sheher we rayonlarda mewjut bolup, Uyghurlar toplushup olturaqlashqan jenobi rayonlarda bolsa saqchilar éship – téship turidiken.

Resmi statiskilarda 3 milyongha yeqin noposi bolghan < Bingtuan > ni élip eytsaq, < Bingtuan > qarmighidiki xitaylar, Sherqiy Türkistanda jinayet sadir qiliwatqan Xitay köchmenlirining bashlamchiliridin ibaret.

Mesilen, < Tianshan tori > ning xewer qilishiche, 2006 – yili 1 – ayning 16 – küni < Bingtuan saqchi idarisi >, Ürümchide Axbarat elan qilish yighini chaqirip, Bingtuan saqchilirining < 3 xil küchler > ge ünümlük zerbe berip, < Xinjiangning tenich we muqimliqi > üchün zor töhpe qoshqanlini bayan qilghan.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, 2006 – yili Bingtuan boyiche yüz bergen jinayi ishlar dilolirining sani 10 ming 278 qetim bolup, bu dilolarning 55.47 pirsenti pash qilinghan.
Ötken bir yilda Bingtuan boyiche yüz bergen Qatilliq dilolirining sani 91 qetim bolghan.

Emma bezi Uyghur siyasi küzetküchiler, Sherqiy Türkistanda nöwette yüz beriwatqan qatilliq, bulangchiliq, basqunchiliq we oghruluq dilolirining köp qismini Bingtuanlik Xitaylarning sadir qiliwatqanliqini, yerlik qanun tarmaqlirining ularni jazagha tartish salahiyiti bolmighini üchün, bu Xitay jinayetchilerning Bingtuan sotliri teripidin simowul xarektirlik ynik jazalargha tartilghanliqini, shunga Bingtuanlik Xitaylarning xorikining barghansiri eship ketiwatqanliqini bayan qilishmaqta.

Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda qanun tarmaqlirining pütün küchini atalmish <milliy bölgünchiler> ge qaratqini üchün, buni puset bilgen we bu siyasettin ilham alghan Xitay köchmenliri ichide jinayi ishlar dilolirining sadir bolush nisbiti éshishqa bashlighan.
Mesilen, <Xinjiang géziti>, <Xinjiang qanunchiliq géziti>, <Tianshan tori> … qatarliq Xitayning asasliq metbu’atlirining qanun sehipilirige köz tashlaydighan bolsaq, nöwette Sherqiy Türkistanda qatilliq, bulangchiliq, zeherlik chékimlik etkeschiliki, aldamchiliq, lükcheklik, buzuqchiliq jinayetlirini sadir qiliwatqanlarning hemmisining digüdek Xitay köchmenliri ikenlikini körimiz.

Abdujélil Qaraqash
< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning pirezidenti.