Qehrimanliq Rohi We Uyghurlardiki Qulluq Idiyisi

Rukiye Turdush

RFA ning, Sherqiy Türkistandin 2000 qizning mejburi halda Xitay emeldarliri teripidin Xitay ölkisige élip kétilgenligi toghrisida bergen xewerini anglap, bashqa nurghun Uyghurlargha oxshash közümge uyqu kelmes boldi, hemmidin kishini échinduridighan we heyran qalduridighini, bu qizlarni qoghdap qélish üchün birmu ademning kökrek kkérip otturigha chiqalmighini idi.

Bu nime üchün? Uyghurlar ejiba yaritilishidinla shunchilik yumshaq harachterlik, ghezep nepriti we söygü muhabbiti yoq milletmu?

Tarixta chewendazliq we serwazliq mediniyitini yaritip, jesurluq we qehrimanliqta dang chiqarghan, shundaqla bu xisletliri bilen gherip we sheriq ellirini uzun muddet sarasimige salghan bu milletning qénidiki ejdadlirigha has ashu ata miras baturluq we palwanliq bügün nege ghayip bolghandu ?

Uyghurlarning bügünki kündiki bu xil qulluq pisxiykisining sewebi nime?
Mana buninghga oxashash xiyallar wujudumni tatilaytti. Emma, ademni échinduridighan bügünki bu rialliq, insanlarning has xarektirini weyran qilip, erkin pikir we tesewwurni ölümge hokum qilidighan, elmisaqta qalghan qulluq idiyisini qayta yétildürürüp, insaniyet tarixini keynige sorewatqan kommunizim idiyologiyisining mehsuli idi.

Uyghur xelq éghiz edibiyatida tereqqi qilip kelgen Chin Tömur Batur hikayisidiki mehtumsulaning manju hani teripidin bulap kétilgendin kéyin, hetta ikki balisi bolghandin kéyinmu öz wetinini we qérindéshini bir minutmu unutmay ghezep - nepritini wetinige qaytishqa bolghan muhebbiti üchün qoral qilip, baghri tashliq bilen ikki balisini deryagha tashlitip öltüriwertishke razi bolup, wetinige qaytip akisini tapqanlighi, milli qehriman iparhanning Beijing hanigha qarshi özini öltüriwalghanlighi, Uyghur qizliridiki ghezep bilen muhabbetni ezeldin jayida ishlitidighan we buni héchqachan arilashturup qoymighan milli harachterning simiwoli bolup kelgen, Emma bügünki künde Uyghur élidin élip kétilgen ashu 2000 qizda mehtumsula we iparhanlar rohi tepilamdu - yoq?

Qanuni kapaletke ige bolalmighan bir milletning, ige - chaqisiz qalghan bir milletning, özini qoghdash hoquqi bolmighan bir milletning pisxiykide qandaq bir buzulush bolishi mumkin? Elwette bu, kommust Xitay mustemlikichillirining siyasi sestima we ijdimai muhit arqiliq, ihtisadi namratliqni tengish we mediniyet jehettiki bulghash we weyran qilishidin ibaret nurghun tereplerge chetilidighan mesile .

Xitay mustemlikichillirining öktüchi pilirlerni cheklesh, qorqutush, hetta éghir jazalash siyasiti, Uyghurlarni mejbur qélish we amalsiz qobul qilishqa qaldurghan bolsa, bu xil ehwalning omomlishishi we uzun muddet dawamlishishi, amalsizliqtin qobul qilish derijisidin adetlinish we konushke, hemmidin qoqunuchlighi, öz idiyisige xilap herqandaq heqsizliqnimu tebi rialliq süpitide qobul qilish derijisge sorep kétiwatatti.

Yéqin bir dostum mundaq parang qilip bedi: melum bir democratic döletke oqushqa chiqqan bir turkum Uyghur oqughuchilar bolup, ularning qarshiliq korsetmeslik pishologiyisi dostumni heyran qaldurghan. Yengi kelgen bu oqughuchilar özliri turiwatqan dölettiki ishhanilargha yaki mektep ishhanilliriga ish bejirish üchün kirgende, ishhana hadimliri uqushmasliqtin yaki hataliship qélip bejirgili bolidighan eng adettiki bir ishni bejirip bermeymiz diese, nime üchün bejirmeydighanlighini sorapmu qoymay “bashlighi bejirmeymiz ‘didi depla gep qilmay beshini sélip chiqip kétidiken. Ular turiwatqan dölet Xitay döliti emes , ular nimige shunchila qorqudu? Özlirining toghra bolsimu otturigha qoyalmaydu? Gerche bu birqisim yashlarning ehwalini pütün Uyghur jemiyitige tedbiqlash anche muwapiq bolmisimu, emma weten ichide qanuni jehettin héchqandaq kapaletke kérishelmeydighan bu milletning, hoquqdarlar nime dise < lebbey > dep adetlengenligi netijiside ene shundaq passip xarekter yétildürgenligini hés qilimiz. Chünki Sherqiy Türkistanda Uyghurlar birer ishni bejirgili kirse, Xitaylar her zaman qesten sewepsiz ret qilidu, Uyghurlarmu qarshiliq qilishning özlirige bek paydisiz ikenligini bilip yetken, shunga ular un - tinsiz beshini egip chiqip kétidu yaki tonush - bilishlirini izdep héliqi emeldargha bikardin bikargha para bérip qayil qilishning koyigha chüshidu. Idare - jemiyet orunlirida ishleydighan Uyghurlar teximu shundaq. ular gerche bashliqliri ulargha orunsiz heqsizliq qilsimu, uning bilen échiship kechürüm soratquzush u yaqta tursun, amalsiz “men bashliqning közige set korunup qaptimen, qandaq qilsam obdan korinermen” dep birmunche sogha - salam élip özining ediwini bériwatqan bashliqqa hoshamet qilidu.chünki undaq qilmisa xizmitidin quruq qalidighanlighini yaki < milletchi > digen bednamlar bilen turmige kiridighanlighi ayan.
Dihqanlarning hali teximu harap, ularmu hemmige chidashqa adetlenmekte, chünki ularningmu öz aldigha ykéridin ayrilip qélish, turmige kirish digendek qorqunuchliri bar. Men bezide bir dostumning ali mektepning ikkinchi yillighida oquwatqan chéghimda “ Xitaylar bilen tola échishmang , ular hemmisi birliship birni tukerse, biz Uyghurlar shu tukrukte éqip gherq bolup kétimiz, gherq bolup ketken yahshimu yaki ulargha yahshi korunup amal bar ularni tukerguzmey hayat qalghinimiz yahshimu? „ Digen sözini eslep, belkim u toghra deydighandu dep oylap qalghan chaghlirim bolghan.emma kéyin u Xitayni qanche tukurtmey dep ehtiyat qilsimu, biraq udul kelgen yerge tükürüp kon'gen Xitay, tükürüp sélip umu shu tükürükke chomulup qaldi.chünki Xitay béribir tukiretti we tukiriwatidu, chishigha tegmeslik bilen qutulush mumkin emes idi. Hayat qalghan Uyghurlar tükürükte uzushni uginiwatidu, nurghunliri uginipmu aldi, biraq qanchilik berdashliq beralishi mumkin? Bu yerdiki eng qorqunuchluq mesile, Uyghurlarning tukrukte uzginige qilche epsuslanmas bolup kétiwatqanlighi, Xitay bashliqtin ölgiche naheqchilikke uchrighan Uyghurning uningha hoshamet qilghini üchün konglide qilche azaplanmighini we epsuslanmighini, eksinche “hemme Uyghur shundaq qilmay amal yoq, bu digen normal ehwal” dep qarashqa bashlighanlighi, hetta kochida birnechche Xitayning bir Uyghurni qattiq bozek qiliwatqanlighini yaki bir kichik balini uriwatqanlighini korsimu, qilche azaplanmighan halda awarichiliq tepiwalmasliq üchün nkéri kétishi we öz - özige “bundaq ehwal dawamliq hemme yerde korunup turidu, nime amal,bundaq ishlar bu yerde normal hisaplinidu” dep teselli bérishi we ashu tesellige ishinip qélishi! mana bu qulluq idiyisining yétilishidur. Konush we adetlinish hetta qobul qilish, berdashliq bérish we saqlinip qélishning aldinqi shertimu yaki tükürükte yashaydighan bashqa bir xil janliqqa aylinip kétishning aldinqi shertimu? Eger shundaq bolidighan bolsa bashqa bir janliqqa aylinip kétish bilen qarshiliq korsutup yoqulushning perqichu?

Biz Uyghurlarda “bir yalghanni uch qétim dise rastqa aylinidu” digen söz bar. Hemmimizki melum turuptiki, bus öz eslide sewepsiz tarqalmighan. Mustemlikichi communist ideologiyisi insanlarning insani erkinligi we shehsning haslighini shu qeder chüshep qoyghanki, ademler amalsizliqtin tükürükte yashashqa konush we adetlinishke, adetlinishtin jahan mushundaq yaralghan dep ishinish we bash igishtin ibaret qulluqqa otmekte idi. Komunist mustemlikichiliri teripidin qurashturulghan we sizip chiqilghan ijtimai muhitning tebi rialliq süpitide Uyghurlar teripidin qobul qilinishi, Xitaylarning Uyghurlargha yürgüziwatqan siyasi systemisiningla mehsuli bolup qalmay, belki ihtisadi jehettiki namratlashturush we Uyghur hasliq mediniyitining bulghinishingmu mehsulidur.
Ihtisad jehettiki namratliq:

Uyghurlar yer baylighi shunche mol bolghan öz ana ziminida eng namrat halette yashaydighan bolup, bir Uyghur dihqanning yilliq kirimi 1000 yuen bolsa, bir Xitay kochmen ishlemchining ikki ayliq krimi 4000 yuen ( ETIC report)

Jismani jehettin ajiz bolghan millet rohi jehettiki kotirenguluktin mehrum qalidu, sheherlerdiki az sanliq Uyghurlarni hisapqa almighanda Uyghurlarning köpinchisi bolupmu yezilarda uch waq tamiqi üchün quqruq nandin bashqisigha kérishelmeydu hetta éside shu quruq nanmu yoq.uning ustige hazirqi zamandiki ashliq turliri pütünley hormon bilen osturilidighan bolghachqa, muwapiq ozuqluq turige kérishelmigen Uyghur ahalisida éghir halda witamin yétishmeslik, kem maghdurluq késili mewjud. Namratliq arqiliq jismani quwwetni ajizlashturush, biwaste halda rohi chüshkünlükni kelturup chiqirip shash borini yuwash kesalchan qoygha aylandurghan.

Mediniyet jehettiki bulghinish:

Xitay kochmenlirining yuzminglap éqip kirishi netijiside, Xitaylarning öz élidiki tört pesli yoq iliman hawa kilimatigha maslashqan muhebbet - nepriti ebjesh yumshaq harachteri we communist ideologiyisi teripidin qurashturulghan siyasi ijdimai muhitqa maslashqan, ihtiyatchanliqtin halqip, qorqunchaqliq we en - eniwi terepsiz yumulaqliqqa otken harachterining ijtimai munasiwet we Xitaylashturush maarip systemisi arqiliq yuqumlandurishi netijiside, Uyghurlardiki Uyghurgha has mediniyet hasliqi we pihologiyilik tengpungluq buzulmaqta. 2 yashtin 5 yashqiche bolghan Uyghur ballirini Xitay terbiyisi bérilidighan heptilik yeslige ewetken aililerni biwaste télifunda ziyariti qilip igellishimche, eslide nahayiti shox we erkin, ata - anisining gepini anglimaydighan bu balilar yeslige bérilgendin kéyin pütünley özgürüp nahayiti yuwashliship, herqandaq ademning gepini anglaydighan, yahshi korgen oyunchuqlirni biri tartiwalsimu yighlap hapa qilmaydighan jim turidighan bolghan. Ata anilliri bolsa nahayiti hursen bolghan halda esli balimiz qiz balidek tolimu yuwash ikenduq, bizge ata - anam dep ekilep shundaq shoxluq qilghan iken. oyde hemme nersini tutup baqqusi, buzup baqqusi kélip peqet aram bermigen, hazir biz qoligha bermigiche héchnersige chéqilmaydu digen we Xitay mediniyiti we harachterigha has ang, tuzum we terbiyéning balliridiki tebi shoxluq, talent we urghup turidighan energiyéni cheklep, erkin tesewwurni boghup we bésip, bara - bara öltüriwétiwatqanlighini xiyalighimu kelturmigen.

Qisqisi yighinchaqlighanda, Uyghurlardiki qulluq idiyisining yétilishi Xitay kommnist mustemlikichillirining mehsetlik planliq yoqutush siyasitining ghelbisi bolup, Xitay hokimiti bir tereptin Uyghurlani ang jehettin passiplashturup, sözlesh, yezish, öz ara teshkillinish hoquqini cheklep, shundaqla yoshurun tutup ölturush, ashkara bednam chaplap tutup oltürush,Uyghurlarning Xitay we hökümet bilen bolghan munasiwitide Uyghurlargha héchqandaq qanuni qoghdinish hoquqi bermeslik arqiliq, Uyghurlardiki oylash , sezish, tepekkur qilish we qarshi pikirde bolush sezimni quluplap, Uyghur roxining tipirlap tipirlap charchap toxtap qélishi we axiri konup qulluq bilen bash igishige kérishmekchi bolsa, yene bir tereptin, sufisim idiyisi, marksism pelsepisi qatarliq teshwiqatliri we bashqa boysundurush taktikisi, maaripni Xitaylashturush siyasetliri arqiliq Uyghurladiki hasliq ,ijadchanliqni, jasaret we iradini pa'asiplashturup yoqutush mehsidini emelge ashurmaqta. Uyghurlarning zimistan qish bilen hushpuraq bahar yaz almiship turidighan tebi muhitqa maslashqan ghezep nepriti we söygü muhabbiti éniq bolghan milli harachterining ghuwaliship kétiwatqanlighi hergizmu Alla teripidin behshende qilinghan insan pishikisining tebi tereqqiyat netijisi bolmastin, belki mustemlike communist ideologiyising biwaste mehsuli, bu xil qulluq idiyisige qarshi turushni teshebbusqilip uningdin qutulmay turup, milli mewjudluqni saqlap qélish we qulluqtin qutulush pursetlirige hazir turush mumkin bolmisa kérek. Mesilen alayluq, Sherqiy Türkistandin ichkiri olkilerge mejburi hotunluqqa élip kétiliwatqan chirayliq Uyghur qizliri öz milli kimligini qandaq saqlap qélishi kérek? Xitaygha nesil qaldurup Xitay millitining neslining, süpitining yuquri koturilishige hesse qoshush arqiliq tükürükte yashapmu yaki qan we jan bedilige mehtumsula rohidin ibaret qehrimanliq milli rohni saqlap qélish arqiliqmu? Elwette kéyinki yolning eng güzel we éqilghe muwapiq ikenligi éniq. Emma biz san jehettiki ajizlighimiz herbi we technic jehettiki yoqsuzlighimizni , Xitayning yene helqaraliq weziyettin paydilinip zorawanliq ishletti digen bednamlar bilen bizni yoq qilishini we milletning bekmu chong ziyan tartip kétishini közde tutup, heryerde, herzaman tenchliqni teshebbus qilip kelduq. Ejiba biz teshebbus qiliwatqan bu “tenchliq”, weten ichidiki helqimizge nisbeten sukutte turush ,konush we adetlinish we uningdin öz ixtiyarlighi bilen zalimliqni tebi qanun süpitide qobul qilishtin ibaret qoqunuchluq qulluq idiyisini teshebbus qilishtin bashqa nerse emesmu - qandaq? Biz san jehettin özimizni saqlap qélish üchün sukutni tehsebbus qilghandin kore, süpet jehettin özimizni saqlap qélishqa bekrek kögnül bolishimiz kérek, bu yerde men dimekchi bolghan süpet , eng aldi bilen milli qehrimanliq rohni korsitidu.

Hemmeylenge melum bolghinidek, shunche uzun mustemlike hayatida Uyghurlarni assimilatsiye bolushtin qutuldurup kelgen eng muhim bir amil Uyghurlardiki ene shu qehrimaliq rohidur. bügünki künde qulluq idiysining Uyghurlarda yamrashqa bashlighanlighi, Xitay mustemlikichillirining del shu qehrimaliq rohning yoqitish siyasitining eng tez derijide yürgüziliwatqanlighidin. Bu digenlik bizde yéqindin béri qehrimalar chiqmaywatidu digenlik emes, her yili biz sanini bilip bolalmighudek derijide batur oghul - qizlirimiz qarshiliq korsitip turmige kiriwatidu, emma bu omumi Uyghur hawasigha sélishturghanda nahayitimu az bir hawa.eger qulluq idiyisi yuqirida bayan qilip otkinimdek kuchiyip baridighan bolsa we dawamliq san jehettin milletni saqlap qélish teshebbus qilinidighan bolsa, bu azghine hawamu yoqap kétidu, uning ustige qehrimanlarning olimi bizde hazirghiche bekmu qedirsiz qéliwatidu. hazirgha qeder texiche weten sirtida qehrimanlar hatire küni bekitip, shehitlarni eng chong hormet bilen eslesh paaliyiti otkuzmiduq, hetta ularning isimlirini birer sherep temi yasap oyupmu qoyalmiduq. Méninghche, Xitay bizdiki bu rohni üzül - késil yoq qilishtin burun bizmu eng tez surette weten ichide qehrimaliq rohini yétildurush we qulluqqa qarshiliq korsitishni teshebbus qilishni bizning milli kimligimizni saqlap qélishning aldinqi sherti qilishimiz kérek. Elwette qarshiliq korsutush, qurban bérish bedilige kélidu we nurghun yoqutushni kelturup chiqiridu, emma qarshiliq korsutushning netijisi, Xitay hokumranliri qehrimanliq tarihimizni köydürup yoq qiliwatqan bügünki künde, bizge qaytidin yengidin tohtawsiz qehrimanliq tarixi yaritish pursiti bérip, Xitayning eslimizni untuldurush mehsidini bit - chit qilidu, shundaqla “ jahan mushundaq yaritilghan” digen qulluq idiyisige, Uyghur millitining öz ixtiyarlighi bilen qulluqni qobul qilip yoqulup kétish tehdidige jeng élan qilidu.