EAST  TURKISTAN  INFORMATION CENTER

Sherqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !

MAUZULAR:

 

SH T HEQQIDE OMOMI MELUMAT

 

SHERQIY TÜRKISTAN

 

DINIY SAHIPEI

 

TARIH SAHIPISI

 

KISHILIK HOQUQ

 

IQTISADI SAHIPE

 

EDEBIYAT SAHIPISI 

 

ETIC DOKLATI

 

OSMURLER SAHIPISI

 

REAL MEDIA FILIMLER 

 

UYGUR TESHKILATLIRI 

 

ALAQE ADRISI

 

HAWARAYI 

 

ARHIP KÖRÜNÜSHLE

 

PIKIR DEPTIRI

 

DUAT ARHIBI 

 

MUHIM LINKLER  

 

   Sherqiy Türkistan Axbarat Merkizi

| |   Sherqiy Türkistan  | |  Zhunggou - Taiwen  | |  Xelq'ara   | |

2006 - yili 9 - ayning 12 - küni

 

SHERQIY TÜRKISTAN INFORMATION MERKIZI

< Uygurischer Verein e. V 2006-08-25
Vereinsregister VR 15617

Goethe-Str.3
80336 München
Tel: 0179/ 966 21 45
Internet: www. uygur.org
E-mail:
etic@uygur.com

**************

Xitayning Sherqiy Türkistan Xelqighe Qaratqan < Pilanliq Tughut Siyasiti > Heqqide Omomiy Baha

 

Yuqurda: Hoten Wilayetide Tarqitilghan Hamildarliq Uhturushi We Qeshqer Shehrining Tughutqa Çek Qoyush Tohtamnamisi

Uyghurlarni öz wetinide azsanliq orungha chüshürüp qoyush we peydin – pey ularning neslini qurutush meqset qilinghan bu siyaset yolgha qoyulghan 1988 – yilidin buyan, Sherqiy Türkistan Xelqi türlük shekiller arqiliq özlirining naraziliqlirini we qarshiliqlirini bildürüp kelgen we bu jeryanda birqanche qétimlap keng – kölemlik xelq isyanliri meydangha kelgen bolsimu, emma kommunist Xitay hakimiyiti yerlik xelqning naraziliqlirini héch bir waqit nezerge almidi we < pilanliq tughut siyasiti > ni teximu qattiqqolluq bilen ijra qilip keldi.
Bügünki künde, meyili chetellerdiki Uyghur teshkilatliri bolsun, yaki weten ichidiki yerasti Uyghur teshkilatliri bolsun, Xitayning < pilanliq tughut siyasiti > ni, Uyghur xelqining neslini yoqutushni meqset qilghan fashistik bir siyaset, dep qarimaqta we Xitay hakimiyitining bu siyasitige qarshi turuhsni, özlirining eng mohim küntertiplirining biri qilip kelmekte.

Sherqiy Türkistandiki Bir Dohtorhanada Qiliniwatqan 
Mejburi Bala Chüshürüsh Opirassiyonidin Élinghan Resimler

1. Sherqiy Türkistanning Hazirqi Nopos Ehwali

Bügün, Xitay hökümitining resmiy statiskilirida Sherqiy Türkistanning omomiy noposi 19 milyon 339 ming 500 bolup, Uylarning sani 8 milyon 823 ming 500, Uyghurlar omomiy noposnung 45.62 pirsentini teshkil qilidu, Xitaylarning sani 7 milyon 711 ming bolup, omomiy noposnung 39.87 pirsentini teshkil qilidu, Xitay teripidin < Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni > dep atalghan Sherqiy Türkistanda Uyghurlar hazir azsanliq orungha chüshüp qalghan.
Undin bashqa yene Sherqiy Türkistanda 1954 – yili 10 – ayning 7 – künidin buyan öz aldigha musteqil xandanliq quriwalghan < Bingtüen > diki Xitaylarning noposi 2 milyon 420 ming 900 bolup, ularning sani Sherqiy Türkistanning omomiy noposigha kirgüzülmigen.

2. Sherqiy Türkistanning 1949 – Yilidiki Nopos Ehwali

< Xinjiang Uyghur aptonom rayonluq Statiska idarisi > teripidin tüzüp tarqitilghan, < jasaret bilen ilgirligen 40 yil > namliq kitapta körsütülishiche, 1949 – yili Sherqiy Türkistanning omomiy noposi 4 milyon 333 ming 400 bolup, bunung ichide Uyghurlarning sani 3 milyon 291 ming 100, Xitaylarning sani ( eskerlerni qoghqanda ) aran 291 ming neper idi.
Shu yil yerlik Xelq ichide tughulush nisbiti 30.03 pirsent, ölüsh nisbiti 20.81 pirsent bolup, noposnung tebiy köpüyüsh nisbiti 9.22 pirsent idi.
Hazir tughulush nisbiti 16.0 pirsent, noposning tebiy köpüyüsh nisbiti bolsa 10.91 pirsent bolmaqta.

Hökümet menbeliride körsütülishiche, Xitay dayirliri keyinki 30 yil ichide < Bingtüen > ning noposini 7 milyongha köpeytish, < aptonom rayon > ning noposini bolsa 2020 – yiligha barghanda 25 milyon 570 ming etrapida konturol qilishni pilanlighan.
Emma bezi musteqil menbelerde, Xitay merkizi hökümitining kelgüside Sherqiy Türkistangha 100 milyon Xitayni yötkep kélip yerleshtürüshni pilanlighanliqi we < chong gherbi shimalni echish pilani > ning emiliyette bolsa Sherqiy Türkistangha keng – kölemde Xitay köchmini yötkesh pilani ikenliki körsütülmekte.

3. Sherqiy Türkistanning < Aptonom Rayon > gha Özgertilgen 1955 – Yilidiki Nopos Ehwali

Sherqiy Türkistan Xitay hökümiti teripidin 1955 – yili 10 – ayning 1 – küni mejburi halda < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > dep élan qilnghan bolup, shu yili Sherqiy Türkistanning omomiy noposi 5 milyon 117 ming 800 bolup, Uyghurlarning sani 3 milyon 720 ming 650, Xitaylarning sani bolsa 550 ming 50 idi.
Uyghurlarning Sherqiy Türkistanda azsanliq orungha chüshüp qalghan mezgili 1967 – yili bolup, shu yili omomi nopos 8 milyon 718 ming 400 ge yétip, Uyghurlar 4 milyon 311 ming 500, Xitaylar bolsa 3 milyon 307 ming yétip bardi, yeni, 55 – yili omomiy noposning 75 pirsentidin köpirekini igelligen Uyghurlar, 12 yildin keyin 40 nechche pirsentke chüshüp qaldi.

4. Kommunist Xitay Ishghalidin Buyan, Xitay Köchmenlirining Sherqiy Türkistangha Yerlish Ehwali Heqqidiki Körsrtküchler

< Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonluq Statiska Idarisi > teripidin élan qilinghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, 1949 – yilidiki kommunist ishghalidin buyan, Xitay köchmenlirining Sherqiy Türkistangha yerlishish ehwali töwendikiche bolghan:

1949 - yili : 291 ming
1955 - yili : 550 ming 500
1960 - yili : 1 milyon 944 ming 500
1965 - yili : 2 milyon 758 ming 400
1970 - yili : 3 milyon 861 ming 200
1975 - yili : 4 milyon 780 ming 100
1980 - yili : 5 milyon 310 ming 300
1985 - yili : 5 milyon 349 ming 200
1988 - yili : 5 milyon 470 ming
1995 - yili : 6 milyon 36 ming 700
2000 - yili : 6 milyon 871 ming 528
2006 - yili : 7 milyon 711 ming

Emma bezi Uyghur alimliri, nöwette Sherqiy Türkistanda turiwatqan Xitay köchmenlirining heqiyqi sanining 15 – 20 milyon etrapida ikenlikini mölcherleshmekte.

5. Kommunist Xitay Ishghalidin Buyan Uyghurlarning Nopos Ehwali Heqqidiki Körsetküchler

< Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonluq Statiska Idarisi > teripidin élan qilinghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, 1949 – yilidiki kommunist ishghalidin buyan, Uyghurlarning nopos tereqqiyati töwendikiche bolghan:

1949 - yili : 3 milyon 291 ming 100
1955 - yili : 3 milyon 726 ming 500
1960 - yili : 3 milyon 991 ming 200
1965 - yili : 4 milyon 115 ming 100
1970 - yili : 4 milyon 673 ming 300
1975 - yili : 5 milyon 266 ming 400
1980 - yili : 5 milyon 764 ming 600
1985 - yili : 6 milyon 294 ming 400
1988 - yili : 6 milyon 675 ming 200
1995 - yili : 7 milyon 589 ming 468
2000 - yili : 8 milyon 250 ming 236
2005 - yili : 8 milyon 823 ming 500

Emma Uyghur mutexesisliri, Xitay hökümitining qesten Uyghurlarning noposini az qilip körsütüp kéliwatqanliqini, her qétim omomiy yüzlük nopos tekshürüsh élip barghanda, heqiyqi sanliq melumatlarni yoshurghanliqini, emiliyette bolsa hazir Uyghurlarning omomiy noposining texminen 18 – 20 milyon etrapida ikenlikini ilgiri sürüshmekte.

6. Xitay Merkizi Hökümitining Sherqiy Türkistan Xelqighe Qarita < Pilanliq Tughut Siyasiti > ni Yürgüzishidiki Tüp Meqsidi

Bügün dunyada pilanliq tughutni teshebbus qiliwatghan döletlerning weziyitige baqqinimizda, shu döletning noposining pewquladde zich bolushi, térilghu yer yétishmeslik, maddi bayliqlarning kishi béshigha toghra kélish nisbitining töwen bolushi ... qatarliq amillar sewepchi bolmaqta. Emma dunyada Xitaydin bashqa bir dölet < pilanliq tughut > ni xelqighe mejburi tangghini yoq , peqetla tewsiye qilip kelmekte. Kommunist Xitay hakimiyiti Maozedung zamanisida < adem amili birinchi > digen idiyeni terghip qilip, noposning köpüyishini bolushigha qoyuwetken idi, shunga, 1949 – yilidin 1980 – yilighiche bolghan mezgil ichide Xitayning noposining eshish süriti pewquladde téz boldi. Xitay hökümiti teripidin ichki qisimda bésip tarqitilghan < pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitapta yer alghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, Xitayda 1840 – yilidin 1949 – yilighiche bolghan 109 yil ichide aran 130 milyon nopos köpeygen bolsa, kommunist Xitay hakimiyet béshigha chiqqan 1949 – yilidin kéyinki 30 yil ichidila 600 milyon nopos köpeygen. Gerche Xitay hökümiti 1978 – yilining ahiridin étibaren Ding Xiaopingning teshebbusi bilen < islahat, ishikni sirtqa échiwétish > siyasitini yolgha qoyup, igilikni tereqqi qildurushqa yüzlengen bolsimu, emma dunya noposining 4 den 1 qismini teshkil qilidighan ghayet zor noposi, Xitayning iqtisadi tereqqiyati üchün asasliq pütlikashanglarning birige aylanghan. Shunga Xitay hökümiti 1980 – yilidin étibaren hapila – shapila mejburi pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyushqa mejbur bolghan. 1982 – yili 12 – ayning 4 – küni Beijingda chaqirilghan < Xitay xelq jumhuriyiti 5 – nöwetlik memliketlik xelq qurultiyining 5 – yighini > da, < er bilen hotunning pilanliq perzent körüsh mejburiyiti bar > digen kélimini Xitayning asasi qanunigha kirgüzdi. Undin 2 yil burun, yeni 1980 – yili 9 – ayning 10 – küni Xitayning nikah qanunigha < pilanliq tughut yolgha qoyulidu > digen söz alahide qisturulghan idi. Xitayda pilanliq tughut siyasiti yolgha qoyulghan 80 – yilidin tartip taki 88 – yilighiche bolghan mezgil ichide, Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq milliy rayonlar bu siyasetning sirtida qaldurulghan idi, bu, Xitay hakimiyitining azsanliq milletlerge körsetken < iltipati > bolmastin, belki azsanliq milletlerni biraqla ürkitiwetmeslik üchün qollanghan taktikisidin ibaret idi.

Yuqarqidin bashqa yene Xitayning dölet reyisi Zhiang Zeminning 1991 – yili 4 – ayda < pilanliq tughut xizmiti söhbet yighini > da qilghan sözide mundaq dep bayan qilinghan: < partiye 11 – nöwetlik merkizi komutit 3 – omomi yighinidin buyan dölitimizning iqtisadi tereqqiyati bir qeder téz boldi. Ashliq, pahta, kömür, polat, tok tarqitish miqdari qatarliq nurghun asasliq tawarlarning ishlepchiqirish miqdari dunya boyiche aldinqi qatarda tursimu, noposning tüp sani zor bolghachqa, otturiche kishi béshigha chachqanda dunya boyiche ahirqi qatargha ötüp qalidu. Her yili yéngi köpeygen bayliqning nahayiti zor qismi köpeygen noposqa serip qiliwétilip, kishi béshigha toghra kélidighan otturiche sewiye yuqurlimaydu. Noposning köpüyishi bilen dölitimizning bayliqi, mohit haliti yenimu yamanlishish bilen birge, kelgüsi ewlatlirimizgha toluqlap bérish qiyin bolghan asaret qalduridu >.

Xitay hökümiti teripidin ichki qisimda bésip tarqitilghan < pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitapta yene mundaq dep bayan qilinghan: < Ilimizde adem köp, yer az, hazirqi térilghu yer ahalining yerge bolghan ehtiyajini teminlep ketelmeydighan derijige bérip qaldi. Herbir kishining yiligha istimal qilidighan ashliqi ottura hisap bilen eng az digendimu 800 jing bolushi kérek, hazir dölitimizde kishi béshigha 2 modin térilghu yer toghra kélidu, eger nopos köpüyüp 1 milyar 300 milyongha yetse, kishi béshigha toghra kélidighan térilghu yer aziyip 1 modin köpirekke chüshüp qalidu. Buningdin sirt nopos bek köpüyüp ketse, yalghuz mekteplerge kirish, ishqa orunlishish jehetlerdiki qiyinchiliqlarni ashuruwétipla qalmastin, belki yene enirgiye, su menbesi, ormanliq qatarliq tebiyi bayliq menbelirining horishi heddidin ziyade chonguyup kétip, mohit bulghinishni éghirlashturup, ishlepchiqirish sharaiti we xelq turmushi mohiti intayin osalliship kétidu-de, uni ongshaymen depmu ongshighili bolmaydu >.
Shunga Xitay hakimiyiti bu heterdin qurtulush üchün, töwendiki birqanche tedbirni qollunup kelmekte:
Birinchidin, ichki jehette Xitay puhralirigha qarita pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyush arqiliq noposning köpüyüp kétishini tézginleshke tirishmaqta.
Ikkinchidin, Xitay puhtalirining chet’ellerge chiqishini qolaylashturup we teshwiq qilip, noposning zichliqi jehettiki yükini yenggillitish bilen birge, Xitay köchmenliri arqiliq bashqa ellerning siyasi we iqtisadigha tesir körsütüshke tirishmaqta
Üchünchidin, Xitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish > digen niqap astida Sherqiy Türkistanni asas qilghan milliy rayonlargha keng kölemde Xitay köchmini yötkesh, bu rayonlarning tebiy bayliqlirini bulang – talang qilish, az sanliq milletlerge qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyup, bu milletlerning köpüyüp kétishining aldini élish arqiliq, bu rayongha yötkep kélinidighan Xitay köchmenliri üchün azade zémin hazirlashqa tiriship keldi. Xitayning resmi statiskilirida hazir Sherqiy Türkistanning omomi noposi 19 milyon 339 ming 500 bolup, Xitayda biryilda köpüyidighan noposqa tengliship qalidu. Bezi xewerlerge asaslanghanda, Xitay hökümiti yéqin kelgüside Sherqiy Türkistangha 100 milyon Xitay köchminini yerleshtürüshni pilanlimaqta we < chong gherbishimalni achimiz > digen kona muqamini qaytidin towlap chiqip, bu rayonda Xitay köchmenliri üchün azade mohit yaritishqa tirishmaqta. Xitayning Sherqiy Türkistanda Uyghurlargha qarita pilanliq tughutni yolgha qoyushtiki asasi meqsidimu, yerlik xelqning noposining köpüyishini tizginlep, bu rayonni Xitaylashturush qedimini tézlitishtish, shundaqla Uyghur xelqining nimmetliri hisaplanghan Sherqiy Türkistandiki tebi’i bayliqlardin 1 milyart 300 milyon Xitayni ortaq behriman qilishtin ibaret. Mahiyette bolsa bu, Uyghur xelqining heqlirining éghir derijide talan – taraj qilinishi bolup hisaplinidu.

7. Sherqiy Türkistanda < Pilanliq tughut Siyasiti > ning Bashlinishi We Xitay Hökümitining Konkiritni Siyasetliri

Gerche Xitay hökümiti Uyghurlargha qarita pilanliq tughut siyasitini Xitayning ichki rayonlirigha qarighanda 8 yil kéyin, yeni 1988 – yili yolgha qoyghan bolsimu, emma Xitay hökümiti héli burunla bu rayonda yerlik xelqqe qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyidighanliqining bisharetlirini bergen idi. Mesilen, atalmish < Xin Jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq hökümiti > teripidin 1981 – yili tarqitilghan < pilanliq tughut xizmitidiki birnechche mesililer toghrisidiki waqitliq belgilimisi > ning 1 – maddisida eynen mundaq dep bayan qilinghan: < Xin Jiangda pilanliq tughut ishlirini qanat yaydurush – asasliq Henzu milliyti ichide élip bérilidu, azsanliq milletlerge qarita pilanliq tughut teshwiqi terbiyisi élip bérilidu, lekin zormu – zor belgilimiler belgilenmeydu, tughutqa chek qoyush télipi barlargha yetekchilik qilinidu >.
Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Xitay hökümiti Sherqiy Türkistandiki Xitay puhraliri ichide pilanliq tughutni yolgha qoyush bilen ohshash waqit ichide, yerlik xelqqe qaritamu pilanliq tughut teshwiqatini bashlap, kelgüside ulargha qaritamu pilanliq tughtni yolgha qoyush üchün asas sélishqa tirishqan.

Xitay hökümiti bir tereptin Xitaylargha qarita pilanliq tughut siyasitini ijra qilishqa kirishse, yene bir tereptin, Sherqiy Türkistandiki pütün axbarat wastilirini seperwerlikke keltürüp, yerlik xelqqe qarita keng – kölemde < pilanliq tughut > teshwiqati élip berishqa bashlidi.
Shu mezgilde,Xitay merkizi hökümiti teripidin otturigha qoyulghan chaqiriqta: < azsanliq millet rayonlirining iqtisadi, mediniyet sewiyesini we milliy sapasini östürüsh üchün, azsanliq milletler arisidimu pilanliq tughutni yolgha qoyush lazim, azsanliq milletler arisida pilanliq tughutni yolgha qoyush, azsanliq millet rayonlirining iqtisadining güllünishi, jemiyetning ilgirilishige munasiwetlik chong ish bolup, azsanliq milletlerning tüp menpeetige tamamen uyghun > dep körsütülge idi.

Xitaylargha qarita pilanliq tughut yolgha qoyulghan yili, < aptonom rayonluq pilanliq tughut komuteti > ning höjjetliride Sherqiy Türkistanning yerlik xelqining nopos ehwali heqqide töwendikidek izahat berilgengen:
< 80 – yillargha qedem qoyghandin keyin, aptonom rayonimizdiki azsanliq milletlerning tughulush nisbiti yenila 26 pirsenttin yuquri bolupshni, tebiy ösüsh nisbiti 17 pirsent etrapida bolushni saqlap, ayrim – ayrim halda memliketning oxshash mezgilidiki 8.5 pirsent we 6.2 pirsenttin éship ketti, shunga pilanliq tughut xizmitini tutmisa bolmaydighan waqit yétip keldi >.

< Xinjiang Statiska idarisi > teripidin élan qilinghan 1982 – yili 3 – qétimliq omomiy yüzlük nopos tekshürüsh doklatida körsütülishiche, shu yili Sherqiy Türkistanning yerlik xelqliri hisaplanghan Uyghur ayallirining omomiy tughush nisbiti 5.39 pirsent, qazaqlarning 6.73 pirsent, qirghizlarning 7.37 pirsent we mongghullarning 5.06 pirsent bolghan.

Xitay hökümiti 80 – yilidin 84 – yilighiche Sherqiy Türkistandiki yerlik xelq arisida, < köp tuqqansiri namratliship kétidu > digen shoarni kötürüp chiqip, < azsanliq millet rayonlirining gerche yeri keng, adimi shalang bolsimu, emma bunung ichide insanlarning köpüyishi, hayat kechürishige muwapiq kélidighan bostanliq kölümi az, noposnung köpüyishi bek tez, zichliq derijisi bek yuquri bolushi ekilogiyélik mohitning yamanlishishini chongqurlashturiwetti > dep jar sélip, yerlik xelq arisida < pilanliq tughut > ni yolgha qoyush üchün jamaet pikri toplashqa bashlidi.

Yene bir tereptin bolsa, Xitayning herqaysi chong sheherliride mexsus teshwiqat organlirini tesis qilip, < Xinjiang yaxshi jay, Xinjiangdiki hermillet xelqi silerni qizghin qarshi alidu > dep teshwiq qilip, Xitay köchmenlirini keng – kölemde Sherqiy Türkistangha kélip yerlishishke chaqirdi. Shundaqla Xitay köchmenlirige qarita siyasi, iqtisadi jehetlerde bir yürüsh étibar berish siyasetlirini tüzüp chiqip ijra qilishqa bashlidi.

1984 – yili Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutéti 7 – nomurluq höjjet élan qilip, < noposi 10 milyondin oshuq bolghan azsanliq milletler adette xenzularning perzent körüsh sani bilen oxshash bolushi lazim, noposi 10 milyondin töwen bolghan azsanliq milletlerde bir jüp er – ayal adette 2 perzentlik bolsa bolidu > dep körsetti.

Yene shu yili, yeni,Xitay hökümiti teripidin 1984 – yili 5 – ayning 31 – küni resmi élan qilinghan < Zhonghua xelq jumhuriyitining milliy teritoriyélik aptonomiye qanuni > ning 44 – maddisigha : < milliy aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri qanundiki belgilimilerge asaslinip we uni öz jayining emili ehwaligha birleshtürüp pilanliq tughutni yolgha qoyush charisini tüzüp chiqidu > digen söz kirgüzüldi. Mahiyette bolsa bu madda, merkizi Xitay hökümitining az sanliq milletlerge qarita pilanliq tughutni yolgha qoyush üchün < aptonom organlar > gha qaratqan siyasi bésimidin ibaret idi. Nétijide atalmish < aptonom rayonluq xelq hökümiti > 1988 – yili 4 – ayning 23 – küni < Xin Jiang Uyghur aptonom rayonining azsanliq milletlerning pilanliq tughut ishliri heqqidiki waqitliq belgilimisi > ni élan qildi we 37 maddidin terkip tapqan bu belgilime shuyili 7 – ayning 1 – künidin étibaren sinaq teriqiside resmi ijra qilinishqa bashlidi. Yene shuyili 6 – ayda jemi 26 maddidin terkip tapqan <Xin Jiang Uyghur aptonom rayoni pilanliq tughut teshwiqat, tehnik yetekchilik ponkitlirining xizmet nizami > ni élan qilip, ghayet zor meblegh serip qilish arqiliq, aptonom rayon, wilayet, nahiye – sheher, yéza we kenittin ibaret her derijilik memuri organlarda mehsus pilanliq tughutni bashqurush tarmaqlirini tesis qilishqa bashlidi hemde bu organlarning nopozini kücheytish üchün, atalmish < aptonom rayonluq pilanliq tughut komititi > ni nazaret derijilik organ qilip bekitti. Emma yuqarqi < nizam > we < belgilime > ler gheyri resmi bolup, resmilishish üchün atalmish < aptonom rayonluq xelq qurultiyi daimi komititi > ning maqulluqidin ötüshi lazim idi. 1991 - yili 8 – ayning 15 – küni yene atalmish < aptonom rayonluq xelq hökümiti > teripidin 55 maddiliq < Xin Jiang Uyghur aptonom rayonining pilanliq tughut charisi > élan qilindi we Sherqiy Türkistanning eyni chaghdiki qorchaq reyisi Tömür Dawamet 92 – yili 4 – ayning 7 – küni mehsus perman chiqirip, mezkur < chare > ni 92 – yili 7 – ayning 1 – künidin étibaren resmi yolgha qoyushni telep qildi. Bu < chare > taki hazirgha qeder Sherqiy Türkistanda yerlik xelqqe qarita ijra qilinip kelmekte. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistandiki her derijilik hökümetler pilanliq tughut heqqide köpligen emir – perman, buyruq we uhturushlarni chiqirip, yerlik xelqqe qaratqan pilanliq tughut siyasitini peydin – pey chingitip keldi we türlük neyrengler bilen Uyghur xelqining noposining köpüyishini tézginlep kelmekte.

Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 80 – yillarning bashliridin étibaren < pilanliq tughut rehberlik organliri > ni tesis qilishqa bashlighan bolup, pütün wilayet, nahiye, sheher we yézilarda < pilanliq tughut komutéti > tesis qilip, mehelle we kentlerde bolsa mexsus < pilanliq tughut xadimliri > turghuzuldi, sehiye we tibbi jehette héch bir asasi we melumati bolmighan bu < pilanliq tughut tarmaqliri > gha Hökümet teripidin berilgen hoqoqlar intayin keng bolup, ular puxralarning mal – mülkini xalighanche musadire qilish, iqtisadi we memuri jehette xalighanche jaza berish, hetta adem tutush, solash we qiynash salahiyetlirige ige idi.

Yerlik xelqqe qarita < pilanliq tughut > ni yolgha qoyghan deslepki mezgillerde, sheherlerdiki Uyghurlarning ikki perzent, yézidiki Uyghurlarning bolsa 4 perzent körüshige ruxset qilidighanliqini élan qilghan Xitay hökümiti, uzun ötmeyla bu wedisidin yeniwélip, Uyghurlarning peqet ikki perzent körüshige yol qoyidighanliqini, emma bir perzent körüp 3 yil ötkendin keyinla hökümetning testiqi bilen 2 – perzentini köreleydighanliqini élan qildi, hemde bir perzent körgenlerni ezizlep, ikki perzent körgenlerni siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehettin chetke qeqish arqiliq, Uyghurlarni peqetla birla perzent körüshke qistashqa bashlidi.

Jazalash tüzümlirimu intayin qattiq bolup, < aptonom rayonluq hökümet > tin sirt yene herqaysi wilayet – nahiyilermu öz aldigha jazalash tedbirlirini tüzüp chiqqan.
Mesilen, Hökümet teripidin tüzüp chiqilghan, < Xinjiang Uyghur aptonom rayonining azsanliq milletler ichide pilanliq tughutni yolgha qoyush toghrisida waqitliq belgilime > namliq höjjette, Hökümet teripidin belgilep berilgen pilandin sirt perzent körgüchilerge qarita berilidighan jazalar töwendikidek körsütülgen:
1. Pilanliq tughut toghrisidiki fangjin, siyaset we belgilimilerni ijra qilmay, belgilimidin ashurup tughush ehwalini keltürüp chiqarghan orunlarda rehberlikning jawapkarliqi sürüshte qilinidu, alaqidar xadimlardin pilanliq tughut xizmitide yüzxatire qilip we közbayamchiliq qilip pilandin sirt perzent körüsh ehwalini keltürüp chiqarghuchilar jiddi bir terep qilinidu;
2. Nikalanmay turup hamile bolghanlar, tughut körsetküchisiz hamildar bolghanlar, bala bilen balining ariliqi 3 yilgha yetmigenlerge memuri yaki iqtisadi jaza berilidu;
3. Azsanliq milletler belgilimidin birla bala ashurup tughsa, bala tughulghan aydin bashlap uda 7 yilghiche kadir, ishchi – xizmetchilerning er – xotun ikkilisidin ayrim halda her ayliq omomiy ish heqqining 10 pirsenti boyiche 7 yilliqini hisaplap, bir qétim yaki ikki qétimgha bölüp tutup qélinidu, eger yene birni ashuruwetse, 5 pirsent qoshup pul tutup qélinidu;
4. Dehqanchiliq, charwichiliq rayonliridiki azsanliq milletler pilandin ashurup tughsa, bala tughulghan aydin bashlap 5 yilghiche her yili yil axirida shu ayilidiki er – xotunnung pütün yilliq omomiy kirimining 10 pirsenti tutup qélinidu, eger yene bir balini ashurup tuqsa, yene 5 pirsent qoshup élinidu;
5. Waqitliq ishchi, xususi tijaretchi we muqim xizmet orni yoq ahaliler ashurup tuqsa, turushluq jaylardiki barliq xelq hökümetliri ularning omomiy kirimidin 10 pirsent tutup qalidu, xususi tijaretchilerning 7 yilliqi, waqitliq ishchi we muqim xizmet orni yoqlarning 5 yilliqi bir qétimdila tutup qélinidu;
6. Bashqa jaylardin eqip kélip, tijaret bilen shughulliniwatqanlar, belgilimidin ashurup birni artuq tuqqan bolsa, artuq tuqqan perzenti üchün 4000 yuan rasxot élinidu, yene bir bala ashurup tughsa, 1000 yuan qoshup élinidu, tapshurushni ret qilghuchilardin munasiwetlik tarmaqlar mejburi élishi lazim;
7. Belgilimidin ashurup tuqqanlar, hamildar mezgilidiki tekshürüsh heqqini, tuqqandin keyinki balnis chiqimini özi töleydu, tughut ruxsitige ish heqqi berilmeydu, balining ata – anisi ikki yilghiche mukapatlanmaydu, ilghar bolup bahalanmaydu;
8. Nikasiz hamildar bolghan, pilandin sirt hamildar bolghan we tughut ariliqi 3 yilgha toshmighanlargha hamildarliqni toxtutush heqqide nesihet qilish lazim, hamildarliqni toxtutushni ret qilip, tughushta ching turiwalghuchilardin bir qétimdila 100 yuan jerimane élinidu;
Yuqarqi belgilimiler, Xitayning resmiy höjjetliride yer alghan belgilimilerning peqetla melum bir qismidinla ibaret.

Nöwette Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin tesis qilinghan < pilanliq tughut tarmaqliri > da ishlewatqan mexsus xadimlarning sani texminen 50 mingdin köpirek bolup, ularning maashi, olturaq öyliri we türlük imtiyazliri puxralardin élinghan jazalardin teminlinidu, bunungdin sirt yene ular hökümetke payda tapshuridu.
Mesilen, < Xinjiang Uyghur aptonom rayonining azsanliq milletler ichide pilanliq tughutni yolgha qoyush toghrisida waqitliq belgilimisi > ning 13 - maddisida bu heqte toxtulup mundaq diyilgen:
< artuq perzent körgenlerdin élinghan xirajetni herqaysi yéze – bazar we idariler özliri mesul bolup yighip, unung 20 pirsentini nahiyilik, sheherlik pilanliq tughut komutétitlirigha ishlitishke tapshurushi kerek, 80 pirsentini shu yéza – bazar, idariler élip qélip ishlitishi kerek >.
Xitay hökümitining jazalash tedbirlirining qattiqlighi tüpeylidin, Sherqiy Türkistanda her yili minglighan Uyghur ayililiri iqtisadi jehettin xaniweyran bolup kelmekte.
Xitay hökümiti buxil jazalash tedbirlirini yilmu – yil kücheytip, berilidighan iqtisadi jazalarning miqdarinimu üzlüksiz ashurup kelmekte.
Mesilen, nöwette Sherqiy Türkistanda Xitay hökümiti teripidin yerlik ayallargha tarqitiliwatqan < Hamildarliq uxturush qeghizi > ning bir bétige Xitayche – Uyghurche yéziqlarda töwendikiler yézilghan:
1. Toy qilghandin keyin, < tughut kenishkisi > almay turup tuqqanlar, tughut xirajitini özi töleydu hem ulargha bir qétim 50 yuandin 200 yuangiche jerimane qoyulidu.
2. Er – xotun pilandin sirt bir balini artuq tuqqanlardin, töwendiki belgilime boyiche pilandin artuq perzent körgenlik heqqi élinidu:
( 1 ) Sheher ahaliliridin 1000 yuandin 20 ming yuangiche;
( 2 ) Dehqan – charwichilardin özliri turushluq nahiye ( sheher ) lerdiki dehqan – charwichilarning aldinqi yilliq otturiche kirimining bir hessisidin 8 hessisigiche;
( 3 ) Waqitliq turushluq xadimlarning 5 ming yuandin 20 ming yuangiche bolidu;
yuqarqi belgilimiler, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qarita rehimsizlerche bir siyaset yürgüziwatqanliqining eniq délilidin ibaret.
Chünki, bügün Sherqiy Türkistanda bir Uyghur dehqanning yilliq omomiy kirimi aran 1000 yuan etrapida bolup, Uyghur ishchi – xizmetchilerning ayliq otturiche kirimimu 300 yuan etrapida, Uyghur xelqining yerimidin köpireki namratliq ichide yashap kelmekte.ularning kirimige nisbeten alghanda, Xitay hökümiti teripidin bekitilgen jazalar dunyadiki eng eghir iqtisadi jaza hisaplansa kerek.

Mesilen, < Tian Shan tori > da 8 – ayning 25 – küni élan qilinghan bir xewerde körsütülishiche, shu ayning 21 – küni chaqirilghan < aptonom rayonluq namratlarni yülesh yighini > da, hazirgha qeder Sherqiy Türkistan boyiche 440 ming neper alahide namratning we kirimi töwen 1 milyon 410 ming namratning, < kiyimi pütün, qursighi toq > qilinghanliqi, naratlarning sanining 3 milyon 290 mingdin, hazir 1 milyon 880 minggha chüshürülgenliki, bularning hemmisining déhqan – charwuchilar ikenliki otturigha qoyulghan.
Xitayning tili boyiche eytqanda hazir Sherqiy Türkistanda 1 milyon 880 ming kishining kiyimi pütün emes, qursughimu ach, yeni ular ach we yalingach.

Mezkur xewerde körsütülishiche, Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin < nuxtuluq namrat nahiyiler > dep bekitip chiqilghan 30 nahiyediki déhqanlarning 2000 – yilidiki kishi beshigha toghra kélidighan yilliq sap kirimi 980 yuandin, hazir 1657 yuange yetken.Gerche yuqarqi xewerde, bu namratlarning milliti heqqide izahat berilmigen bolsimu, emma ularning pütünley Sherqiy Türkistanning jenobi rayonliridiki Uyghur déhqanlar ikenlikini perez qilish asan, chünki, Sherqiy Türkistan boyiche Uyghurlar eng köp toplushup olturaqlashqan Qeshqer, Xoten we Atush wilayetliri, Xitay hökümiti teripidin, < aptonom rayon boyiche eng namrat ikki wilayet we bir oblast > dep bekitilgen bolup, Sherqiy Türkistan boyiche eng namrat nahiyilermu ene shu 3 wilayet terkiwidiki nahiyilerdin ibaret. Bu 3 wilayet teweside yahsawatqan Uyghurlap, pütün Sherqiy Türkistandiki Uyghurlarning yerimigha yéqinraqini teshkil qilmaqta.

Nöwette Sherqiy Türkistanda Uyghurlarning 80 pirsentidin köpireki yézilarda yashimaqta. < Tianshan tori > da 8 – ayning 22 – küni élan qilinghan bir xewerde, Xitay hökümitining 9 – ayning 5 – künige qeder Xitayning Chungqing rayonidin 100 ming Xitayni Sherqiy Türkistangha yötkep kélinip, Bingtüenning paxta yighiwélish ishlirigha salidighanliqi, 1626 neper Xitayni basqan tunji poyizning 8 – ayning 21 – küni Ürümchige yétip kelgenliki we bu Xitaylarning bingtüenning yéza igilik 6 – we 8 – dewiziyéliridiki tüen – meydanlargha teqsin qilinghanliqi bayan qilinghan, shundaqla bu Xitaylargha her ayda 1000 yuan maash berilidighanliqi körsütülgen idi.

Yuqarqi xewerde, Sherqiy Türkistanning 30 nahiyesidiki déhqanlarning yilliq sap kirimi 1657 yuan qilip körsütülgen bolup, bu, Xitay hökümiti teripidin paxta terishqa yötkep kélingen Xitaylarning ikki ayliq maashighimu toghra kelmeydu.
Ehwal shundaq iken, Xitay hökümitining atalmish < pilanliq tughut siyasiti > ni ijra qilish jeryanida Uyghurlargha shunche eghir iqtisadi jazalarni bekitip chiqqanliqi, bir tereptin kommunist Xitay hakimiyitining rehimsizlikini, mustebitligini körsetse, yene bir jehettin, Uyghurlarning neslini qurutush üchün qet'i iradige kelgenlikini ispatlap turmaqta.

Emma, del bunung eksiche, Sherqiy Türkistandiki Xitay köchmenlirige qarita siyasetni keng qoyuwétip, ularni türlük étibar berish siyasetliridin we alahide imtiyazlardin behriman qilish arqiliq, ularning iqtisadi sharayitini üzlüksiz yaxsxilap kelmekte.
Mesilen, < Tian Shan tori > teripidin buyil 7 – ayning 27 – küni élan qilinghan yene bir xewerde, buyilning aldinqi yérim yilida, < Bingtuan > diki Xitay ahalisining yilliq kishi beshigha toghra kélidighan sap kirimining 4133 yuange yetkenliki qeyt qilinghan idi, ularning bu kirimini yerliklerning kirimi bilen sélishturghandimu, otturida ikki hessige yéqin periqning barliqi körülmekte.

Xitay hökümitining, < emgek küchi yétishmeywatidu > digen bahane bilen Xitayning ichkiri ölkiliridin 100 minglap Xitay köchmini yötkep kéliwatqan bügünki künde, Sherqiy Türkistanning yerlik xelqi öz yurtlirida ish tapalmay, bashqa yurtlargha bérip ish izdeshke mejbur bolmaqta.

Mesilen, Ili rayoni, Sherqiy Türkistan boyiche yerliklerdin bolghan ishsizlarning sani eng köp orunlarning biri, bolupmu Ghulja shehride Uyghurlar arisidiki ishsizliq nisbiti 50 – 60 pirsentke yétip baridu, 1997 – yili yüz bergen < 5 – fewral > Ghulja weqesining peyda bolushigha sewepchi bolghan mohim amillarning birimu del Uyghur yashliri arisidiki derijidin tashqiri ishsizliqtin ibaret.

Xitay metbuatlirida élan qilinghan bezi statiskilargha qarighandimu, Ili rayonida ishsizliqning hazirmu hem jiddi dawam qiliwatqanliqi, 100 minglighan déhqanning makanini tashlap bashqa yurtlargha berip tirikchilik qilishqa merbur boluwatqanliqi körülmekte.

Yéqinda < Ili xewer tori > da élan qilinghan bir xewerde körsütülishiche, peqet buyilning aldini yerim yilidila Ili rayonidin 168 ming 949 neper déhqan bashqa yurtlargha berip medikarchiliq qilghan, yilning axirigha qeder bu san 300 minggha yétip baridiken, ular asasen qurulushlarda, öy xizmetliride we charwichiliq kesipliride ishleydiken.

Xitay hökümitining yuqarqidek adaletsiz siyasiti tüpeylidin nöwette Sherqiy Türkistanda turmush sewiyesi jehette yerlikler bilen Xitay köchmenliri otturisidiki periq yildin – yilgha küchüyüp barmaqta.
Xitay hökümitining Uyghurlar üchün chiqarghan < pilanliq tughut > heqqidiki höjjetliride yene Xitaylarning yerlikler bilen toy qilishimu teshwiq qilinghan bolup, eger bir Xitay yerlik biri bilen toy qilsa, yerliklerge oxshashla ikki perzent körüsh hoqoqigha erisheleydighanliqi bayan qilinghan.

8. < Pilanliq tughut Siyasiti > ni Ijra Qilish Jeryanida Meydangha Kelgen Echinishliq Tiradigiyeler Xitay hakimiyitining yillardin buyan Sherqiy Türkistanda yerlik xelqqe qarita pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyush jeryanida insan qélipidin chiqqan qebih usollarni qollunup kéliwatqanliqi, tibbi xadim we tibbi eslihelerning süpetsizliki we ölchemsizliki, shundaqla mohitning nacharliqi tüpeylidin, mejburi tughut cheklesh we bala aldurush opiratsiyéliri jeryanida köpligen anilarning hayatidin ayrilip qéliwatqanliqi, hemmimizge ayan bolup kelmekte.

Nöwette Germaniyege siyasi panahliq tilep turiwatqan Helchibüwi isimlik bir Uyghur hanimning bayan qilishiche, Xitay hökümiti " pilandin sirt hamile qalding " digen sewep bilen bu hanimni mejburi dohturhanigha yalap apirip, mejburi opiratsiye qilip, uning qursighidiki 6 ayliq balisini éliwetken. Shuküni bu hanim bilen birge yene 3 ayalmu ohshash sewep bilen mejburi opiratsiye qilinghan bolup, opiratsiye sharaiti we dohturlarning muamilisi intayin qopal bolghachqa, opiratsiye jeryanida bir qazaq ayal neq meydandila qansirap ölgen, öpiratsiye qilinghan bashqa hanimlarningmu héli uzunghiche salametliki eslige kelmigen we tohtimay qansiraydighan ehwalgha chüshüp qalghan.

Xitay hökümitining héchqandaq tibbi shert – sharaitni hazirlimay turupla Uyghur ayallirini mejburi tughut cheklesh we bala aldurush opiratsiyesi qildurghanliqi, kommunist Xitay hakimiyiti aldida Uyghur xelqining héchbir insani qimmitining yoqluqini, siyasi meqsetke yétish üchün Uyghur ayllirining hayati bilen oynishiwatghanliqini ispatlap turmaqta.

Kommunist Xitay hökümiti " pilanliq tughut siyasiti " ni emili ijra qiliwatqan nahiye we yéza – bazar derijilik mensepdarlargha bolghan bashqurushni we jazalash tedbirlirini kücheytish arqiliq ulargha maddi we siyasi jehettin qattiq bésim peyda qilip, ularni pütün jan – jehli bilen "pilanliq tughut siyasiti"ni ijra qilishqa mejburlighan. Xitayning buhil bésim siyasiti tüpeylidin, Yillardin buyan Sherqiy Türkistanning yéza– qishlaqlirida Xitayning "pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qiliwatqan mensepdarlarning xelqqe qaratqan pozitsiyesining intayin qopal we qebihligi hemmimizge ayan. Bu mensepdarlarning ichide kompartiyege bolghan sadaqetmenlikini körsütüsh üchün jénini atighan bézi qizilpachaq "pidayilar"ni hisapqa almighanda, xéli köp sandiki yéza – kenit kadirliri xizmitidin ayrilip qlishtin we iqtisadi, qanuni jehettin ziyan tartip qélishtin ensirep, Xitay hökümitining "pilanliq tughut siyasiti"ni qattiqqolluq bilen ijra qilishqa mejbur bolmaqta. Hetta héli köpligen yéza – kenitlerde pilanliq tughut xizmitige mesul kadirlar "pilanliq tughut siyasitige qarshi chiqti " digen sewep bilen puhralarni halighanche tutup solaydighan, urup qiynaydighan ehwallar hélila omomliship qalghan. Insanlarning qanuni we kishilik heq – hoqoqlirini depsende qilidighan buhil hadisiler, yerlik xelqning "pilanliq tughut tarmaqliri"gha we "pilanliq tughut xadimliri"gha bolghan öchmenlikini we ghezep – nepritini hessilep ashurmaqta. Buseweptin, Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 1988 – yili "pilanliq tughut siyasiti"ni resmi yolgha qoyghandin buyan, köpligen rayonlarda yerlik xelqning we Xitay hakimiyitige qarshi yoshurun küchlerning qilmish – etmishliri chekidin ashqan "pilanliq tughut" tarmaqlirigha we xadimlirigha zerbe bérish heriketliri kündin – künge köpeymekte. Mesilen, nöwette Germaniyening München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan Ömerjan Iminning bayan qilishiche, 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni etigen saet 10 da, Aqsudiki milliy qarshiliq körsütüsh küchliri Xitay hakimiyitining Toqsu nahiyiside " pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qilish jeryanida Uyghurlargha qaratqan insan qilipidin chiqqan wehshi qilmishlirigha naraziliq bildürüsh meqsidide, Toqsu nahiyilik pilanliq tughut kométitining binasini, Ürümchi – Qeshqer tashyol köwrükini we Aqsu wilayetlik teptish mehkimisi binasini birla waqitta bomba qoyup partilitiwetken. Bu weqening kélip chiqish sewebi mundaq bolghan: 1994 – yili Aqsu wilaitige qarashliq Toqsu nahiyisi " Xin Jiang Uyghur aptonom rayoni boyiche pilanliq tughut sinaq nahiyisi "qilip bekitilgen bolup, nahiyidiki pilanliq tughut tarmaqliri yerlik xelqqe qarita intayin chekidin ashqan cheklesh tedbirlirini yolgha qoyghan. 94 – yili 2 – ayning 15 – küni Toqsu nahiye Ögen yézisining Xaliqtam kentide hökümetning pilanliq tughut xadimliri "pilandin sirt hamile qalghanlarni tekshürüp éniqlash" herikiti qozghighan, tekshürüsh jeryanida, hamile qalghinihga 9 ay bolghan Chölpiyem isimlik Uyghur ayal tutulup qalghan. Nahiyilik pilanliq tughut komititining bashliqi Helchem Mirawudun Cholpiyemning éri Hashim ahunni derhal 3000 yuan iqtisadi jerimane töleshke, ayalining qursighidiki 9 ayliq balisini chüshürüwétishke qistighan. Hashimahun jerimane töleshke pulining yoqliqini éytqanda, hökümet xadimliri uning déhqanchiliqqa ishlitip kéliwatqan bir kalisi bilen bir ishigini we shundaqla hayat kechürüsh üchün öyide saqlawatqan bughdiyini mejburi satquzghan, bu elemge chidimighan Hashimahun bala – chaqisini tashlap, bir kechidila bashqa yurtqa sersan bolup qéchip ketken. Hökümet xadimliri uning ayali Cholpiyemni tutup, uning qursighidiki balisini mejburi halda alduruwétish üchün dohturhanigha yalap aparghan. Cholpiyem opiratsiyedin burun dohturhanidin qéchip chiqip, mehellisidiki qewristanliqqa bérip yoshurunuwalghan we shuküni qewristanliqta boshunup, balisining kindikini özi chishlep üzüp, kiyim – kechekliri bilen balisini mudapiye qilghan. Emma u ertisila uni izdep yürgen " pilanliq tughut xadimliri "ning qoligha chüshüp qalghan. Hökümet xadimliri uni balisi bilen qoshup nahiyege yalap aparghan. Nahiyilik pilanliq tughut komititining bashliqi Helchem Mirawudun Cholpiyemning yéngi tughulghan bowiqini anisining aldidila boghup ölturgen. Bu dehshetni körgen cholpiyem hushsizlinip yétip qalghan we anche uzun ötmeyla azap bilen ölüp ketken. Bu weqe, Toqsu xelqining hökümetke we pilanliq tughut tarmaqlirigha bolghan qattiq öchmenlikini qozghighan, netijide 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni bir gurup mujahit Toqsu nahiyilik pilanliq tughut komititining binasini bomba bilen partilitiwetken. Buhil hadisiler Sherqiy Türkistanning hemmila rayonlirida omomi yüzlük halda yuz berip kelmekte.
Xitay hökümitining höjjetliride. Yeziliq hökümetlerning omomiy meblighining 20 pirsentini mexsus pilanliq tughut xizmitige serip qilish kerekligi otturigha qoyulghan bolup, bu,Xitay hakimiyitining Uyghurlarning noposini azaytishni aldinqi pilangha qoyghanliqini we yerlik xelqning iqtisadi jehettin ronaq tépishini héchbir zaman nezerge almighanliqini éniq körsütüp turmaqta. Yillardin buyan Sherqiy Türkistandiki yéziliq hökümetlerning su inshati qurulushi élip bérish, yol yasash, bozyer échish ... qatarliq asasi qurulushlargha salidighan meblighi bolmighachqa, Uyghur déhqanlarni her yili hashargha sélip, 2 – 3 aylap mejburi halda heqsiz emgekke sélip kéliwatqanliqi, uning üstige yerlik déhqanlargha sélinghan baj – séliqlarning yildin – yilgha köpüyüp, türining 30 din ashqanliqi hemmige ayan bolup kelmekte. Dimek, Sherqiy Türkistandiki yerlik Uyghurlar ach – yalingachliq ichide jan talishiwatqan bir peytte, Xitay hakimiyitining "pilanliq tughut" niqawi astida yerlik xelqning iqtisadi yükini hessilep ashuriwatqanliqi, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda milliy ziddiyet we toqunushlarni ulghaytish üchün gherezlik halda qutiratquluq qiliwatghanliqini körsütüp turmaqta.
Yéqinda Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime teripidin " pilanliq tughut xizmitini yenimu kücheytish heqqide qarar > élan qilnghan bolup, bu < qarar > ning 6 – maddisida, Uyghurlarning < pilandin sirt > hamile qélishining aldini élish üchün, kenitlerde ayda bir qétim öymu – öy ziyaret qilip, ayallarning hamile qalghan yaki qalmighanliqini tekshürüp turush tüzümini emilileshtürüsh kérekligi, hamile qélishning aldini élish halqisi sélinghan ayallarning bashqa jaylargha berip halqini mexpi alduruwétishining qattiq aldini élish lazimliqi, halqini aldurushqa toghra kelse jezmen nahiyilik yaki yéziliq < pilanliq tughut ponkitliri > ning testiqini élishi kérekligi, eger her derijilik dohturhanilar pilanliq tughut komititliri teripidin halqa sélinghan ayallarning halqisini éliwetse, ularning qattiq jawapkarliqini sürüshtürüsh, buni qilghan dohturni xizmitidin heydep, 10 ming yuan jerimane qoyush, shehsi dohturhanilar bolsa tijaret kinishkisini emeldin qalduruwétish lazimliqi bayan qilinghan. Mez kur maddida yene, < yézilarda 3 bala tuqqan ayallarni jezmen menggü tughmasliq opiratsiyesi qildurush kérek > dep alahide tekitlengen.
Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Xitay hökümiti Uyghur xelqining neslini yoqutush üchün insan qélipidin chiqqan fashistik usollarni qollunushqa bashlighan. Ular bir tereptin dohturhana we tibbi xadimlargha siyasi we iqtisadi jehettin qattiq bésim ishlitip, ularni hökümetning < pilanliq tughut siyasiti > ni qattiqqolluq bilen ijra qilishqa qistisa, yene bir jehettin Uyghur yéza ayallirini huddi mehbuslardek qattiq nazaret astigha élip, mejburi halqa saldurush, mejburi tughmasliq opiratsiyesi qildurush, herküni közige kiriwélip mejburi tekshürüsh qatarliq usollar bilen ippetlik Uyghur ayllirigha rohi jehettin azap élipla kelmestin, belki ularning salametlikigimu jiddi tehdit sélishqa bashlighan. Chünki maqalimizning bash qismida bayan qilip ötkinimizdek, Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida tibbi xadim we tibbi esliheler kamchil, ularning kespi sewiyesi töwen, dohturhanilarning mohiti pewquladde nachar bolghini üchün, hökümet tarmaqliri Uyghur yéza ayallirini türküm –türkümlep mejburi tughmasliq opiratsiyesi qildurush, qursighidiki balini opiratsiye bilen mejburi alduruwétish jeryanida köpligen Uyghur ayallirining qansirap hayatidin ayrilghanliqi bir emiliyet. Mesilen, merkizi orgini Germaniyediki < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning hewirige asaslanghanda, ötken yili 6 – ayning 20 –küni tughush aldida turghan 28 neper Uyghur ayal Qeshqer Peyzawat nahiyilik pilanliq tughut xadimliri teripidin nahiyilik < tughut cheklesh dohturhanisi > gha mejburi halda élip kélingen. Bu ayallar hökümet belgilep bergen < pilandin sirt > hamile qalghini üchün, dohturhana bularni bir – birlep opiratsiye qilip, hemmisining balayatquchini kesip éliwetken, shuning bilen birge bu ayallarning qursighidiki 7 – 8 ayliq bowaqlarnimu öltürüp élip tashliwetken. Opiratsiye jeryanida bu ayallarning ichidiki Qemberhan, Mukerremhan, Aytullahan, Sopiremhan, Nurbiye Henim, Hörnisahan, Aminemhan qatarliq 7 nepiri neq meydandila qansirap ölgen, bu ayallarning chongi 34 yash, kichigi bolsa 25 yashta bolup, ular Peyzawat nahiyisining herqaysi yéziliridin tutup kélingen. Undin bashqa yene 1991 – yili Sherqiy Türkistanning Qaraqash nahiyisidila mejburi tughut cheklesh opiratsiyesige zorlanghan ayallarning sani 18 ming 765 neper bolup, bu, shu nahiyidiki tughut yéshidiki Uyghur ayallirining yérimini teshkil qilghan. 1992 – yili biryil ichide Sherqiy Türkistanning Toqsu nahiyiside hökümet organliri teripidin mejburi dohturhanigha yalap apirip qursighini yerip balisi élinghan ayallarning sani 846 neperge yetken bolup, bu ayallarning 90 pirsentidin köpireki opiratsiyedin kéyin késelge giripdar bolup, emgek iqtidaridin ayrilghan yaki nerwisi éliship qalghan. Opiratsiyedin kéyin 17 neper Uyghur ayal 3 ay ichide ölüp ketken.

Yene mesilen,Turpan shehiride olturushluq, Heyrinisahan isimlik 32 yashliq Uyghur ayal, 99-yili 11-ayda, Ehmetjan isimlik 36 yashliq bir kishige yatliq bolghan. Eslide bular ilgiri bir qétim toy qilghan bolup, her ikkisining ilgiri turmush ortaqlighidin birdin perzenti bar iken. Lékin u balilar hazir ular bilen birge emes bolup, Ehmetjanning oghli ilgiriki ayali bilen turidiken, Heyrinisahanning qizi apisining aldida iken. Ular “ikkimiz yéngidin toy qilduq, uning üstige hazir aldimizda turidighan perzentimiz bolmighandin kéyin hökümet ruhset qilar” digen umidte, bir perzentlik bolush qararigha kilishken, likin heyrinisahan qorsaq koturup, besh ayliq bolghanda pilanliq tughut xadimi tekshürüp kirip,” pilandin sirt hamile bopsiz, balini derhal alduriviting”-digen, er u ayal ikkisi, munasivetlik orunlargha bérip, ehvalni chüshendürgen, qanche yélinip yalvurghan bolsimu önimi bolmighan. Pilanliq tughut xadimliri künde kilip balini aldurivitishke qistighan. Erning idarisidikiliri eger balini aldurivetmise uni ishtin heydeydighanlighini iytqan. Heyrinisahanning yöldishi amalsiz balini aldurivitishke qoshulghan. Lékin Heyrinisahan balini tughush arzusi bek küchlük bolghachqa, ikkisi meslihetliship, erni mesuliyettin halas qilip, xizmitini saqlap qélish üchün ikkisi hazir vaqtinche ajrishidighan, Heyrinisahan bashqa yerge qéchip bérip oghurluqche tughidighan, kéyin ish bésiqqanda qayta yarishivalidighan bolghan. Şu arqili balinimu, erning xizmitinimu saqlap qilishni oylighan Heyrinsahan, her qandaq éghirchiliqqa chidap, balini saq-salamet tughush qararigha kelgen. Ular rastinla ajrashqan ve Heyrinisahan oghurluqche yénggish üchün Pichan nahiyisidiki bir tuqqunining öyige ketken. Bir ay ötkende, Turpandiki héliqi pilanliq tughut xadimi, izdep yurup, Heyrinisahanni Pichandiki yushurunup turghan jayidin tépivalghan ve derhal Turpangha bérip balini aldurivétishke qistighan. Heyrinisahan yene qéchip, Tohsun nahiyisidiki bir tuqqinining öyige yushurunghan, aridin bir yirim ay ötkende yene ashkarilinip qélip, ahirqi qétim Turpandin 300 nechche kilomitir yiraqliqtiki, Qarasheherge qarashliq bir taghliq rayonda charvichiliq qilidighan yene bir tuqqinining öyige kilip panahlanghan. Kim bilsun, Heyrinsahanining ay-küni yéqinliship qalghan bir peyitte, héliqi Turpanliq pilanliq tughut xadimi bu yernimu bilivalighan. Bu qétim u ikki saqchini birge élip kelgen bolup, Heyrinisahanining yélinip yalvurushliri, nale -peryadigha qulaq salmay, uni huddi jinayetchilerdek mejburi yalap, Turpangha élip kilip, dohturhanining opiratsiye böümige tapshurup bergen. Dohturlar uni tughut karvitigha baghlap, hamile öltürüsh okuli urghan. Esli balining tughulishigha besh-alte künla qalghachqa, okul tesir qilmay bala tirik tughulghan. Bala oghul iken. Dohturlar buvaqqa yene bir qitim okul urup, bu behitsiz buvaqni anisining köz aldida ültürgen!

Perzentini yoruq dunyagha köz achturush üchün, hisapsiz bedellerni tölep yene arzusigha yételmigen bichare ana bu dehshetlik pajiege berdashliq birelmey nirvisidin adiship qalghan. Şu kunlerde Turpangha barghan her qandaq Uyghur bu échinishliq hikayini anglaydiken.

Nöwette Germaniyening München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan we hazirche ismini ashkarilashni halimighan bir Uyghur dossent dohturning bayan qilishichimu, hazir Sherqiy Türkistanning herqaysi jayliridiki dohturhanilar bir insanni opiratsiye qilishqa kéreklik bolghan shert – sharaitlarni hazirlimay turupla Uyghur ayallirini türküm – türkümlep mejburi tughmasliq opiratsiyesi yaki balini élip tashlash opiratsiyesi qildurghachqa, opiratsiye jeryanida we opirarsiyedin kéyin ölüp kétish we éghir késelge giripdar bolup qélish nisbiti intayin yuquri iken. Mezkur shehis, Xitayning buhil qilmishining tibbi ehlaqqa we insani heq - hoqoq pirinsiplirigha éghir derijide xilap ikenlikini, emma Xitayning bu jehette héchbir tedbir almay kelgenlikini, Uyghur ayallirini gherezlik we meqsetlik halda ölümge qistawatqanliqini bayan qilmaqta. Hetta Xitay hökümiti téximu heddidin éship, nahiye, yéza we kenit derijilik < pilanliq tughut > tarmaqlirigha hökümetning < pilanliq tughut > siyasitige xilapliq qilghuchi Uyghur ayallirini halighanche tutush, solash we hetta urup – qiynash hoqoqinimu bergen bolup, bu seweptin hazir Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida atalmish < pilanliq tuhut xadimliri > ning hamile qalghan Uyghur ayallirini tayaq – toqmaqlar bilen mejburi halda heydep dohturhanigha apiridighan, buni azdep, < pilandin sirthamile qalghan ayallarning erlirini tutup baghlap birnechche künlep solap qoyidighan we < jerimane > digen namda öylirini ahturup charwa – mallirini we mal –mülüklirini bulap élip chiqip kétidighan échnishliq menzire héli omomliship qalghan.
Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda Uyghurlargha qarita < pilanliq tughut > ni yolgha qoyghan 88 – yilidin buyan, her derijilik hökümet tarmaqlirining asasliq küchini bu ishqa merkezleshtürüp, hesh – pesh digüche Sherqiy Türkistanning pütün yéza – qishlaqlirini atalmish < pilanliq tughut komitetliri > we pilanliq tughut xadimliri qaplap ketken hemde bu jehettiki teshwiqatining köpligidin Sherqiy Türkistanning yerlik xelqi < pilanliq tughut > digen bu shoar astida yétip – qopushqa mejbur qalghan idi. Mesilen, Xitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiang yilnamisi > namliq kitapta bayan qilinishiche, 88 – yilidin 95 – yilining ahirighiche bolghan mezgil ichidila Sherqiy Türkistanda 13 ming 786 her derijilik < pilanliq perzent körüsh jemiyetliri > qurulup bolghan, Sherqiy Türkistandiki yézilarning 95 pirsentide, kenitlerning 91 pirsentide buhil jemiyetler qurulup bolghan, uning üstige Sherqiy Türkistandiki her derijilik < ayallar birleshmisi > we dohturhana we milliy shipahanilarghimu < pilanlit tughut > ni bashqurush salahiyitini bergen.

Kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qarita < pilanliq tughut siyasiti > ni yolgha qoyush jeryanida insan qilipidin chiqqan wehshi usollarni qollanghini üchün, bu siyasetke qarita yerlik xelqning naraziliqining we qarshiliqining barghansiri küchiyiwatqanliqini, hetta bir qisim mujahitlar guruppisining atalmish < pilanliq tughut komititliri > we < pilanliq tughut xadimliri > ni zerbe bérish nishani qiliwatqanliqi bir emiliyet. Eger heqiqeten Xitay hökümitining metbuatlirida bayan qilinghinidek, ularning rastinla Sherqiy Türkistandiki milliy zidiyet we toqunushlarni peseytish niyiti bolsa idi, uchaghda Sherqiy Türkistandiki milliy zidiyet hem toqunushlarning küchüyüp kétishige sewepchi bolup kéliwatqan asasliq amillarning biri bolup kelgen atalmish < pilanliq tughut > siyasitidin waz kechishi, héch bolmighanda bu siyasitini yürgüzüsh jeryanida yolgha qoyup kéliwatqan wehshi usollirini biraz yumshutushi kérek idi, emma Xitay hökümitining yuqarqi < qarari > din shu melum bolup turuptuki, Xitay hökümiti eksiche bu jehettiki siyasitini yenimu kücheytish arqiliq, Sherqiy Türkistanda ténichsizliq peyda qilishqa urunup kelmekte. Éniqraq qilip eytsaq, aghzida bolushiche < ténichliq > we < muqimliq > ni tekitlep, emiliyette bolsa emili heriketliri arqiliq ténichsizliq we muqimsizliq peyda qilip kelmekte hemde < mal igisidin oghri küchlük > digendek, ichki jehette we xelqara sorunlarda ténichliqperwer Uyghur xelqini < topilangcilar > we < muqimsizliq peyda qilghuchilar > dep qarilashqa tiriship kelmekte. Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yerlik xelqqe qaratqan "pilanliq tughut xizmiti"ge bunchiwala ehmiyet berip kétishtiki meqsidi qandaqtur özliri éytqandek < noposni tézginlep, Uyghur helhining turmush sewiyesini yuquri kötürüsh > bolmastin, belki siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehette Xitay hakimiyitining béshigha bala boluwatqan 1 milyart 300 milyon Xitayning melum qismini Sherqiy Türkistangha yerleshtürüsh arqiliq, ichki ölkiliridiki noposning zichliqini töwenlitishtin ibaret.

Ahirida shuni qisturup ötmekchimenki, Uyghur xelqi hergizmu Xitay hakimiyitining yalghan – yawidaq teshwiqatlirigha aldinip, hazirqi namrat we qalaqliq halitini bala – chaqisining köpligidin yaki Xitay hökümitining atalmish < pilanliq tughut siyasiti > ge ehmiyet bermigenlikidin körmesliki kérek, bizni bügünki künge chüshürüp qoyghan bala –chaqimiz emes, belki kommunist Xitay hakimiyitining talan – taraj qilish siyasitidur! Eger biz musteqil bir dölet bolghan bolsaq iduq, uchaghda hazirqi mol tebi’i bayliqlirimiz bilen dunyaning eng bay döletlirining birige aylinattuq! Shunga Uyghur xelqi bala tepishtin qorqmay, belki mustemlikichilerning quli bolup qélishtin qorqishi kérek! Bizning bayliqimiz 100 bala tapsaqmu yétip ashidu!
9. Sherqiy Türkistanliqlarning < Pilanliq Tughut > qa Ehtiyaji Barmu ?  kommunist Xitay hakimiyiti Uyghurlarning nöwettiki namratliqini we behitsizlikini qandaqtur Uyghurlarning noposining köplikige we pilanliq tughut xizmitige ehmiyet bermigenlikige baghap kelmekte. Mahiyette bolsa, Sherqiy Türkistandiki yerlik xelqning noposi, bu rayonning mol tebiyi bayliqi we jughrapiyélik ehwaligha baqqinimizda, Sherqiy Türkistanda atalmish "pilanliq tughut siyasiti"ni yolgha qoyushning héchbir zörüriyiti yoqlqini, del buning eksiche, bu rayondiki yerlik xelqlerning noposini birqanche hesse ashurush kéreklini ispatlap turmaqta. Mesilen, Xitay hökümitining resmi statiskilirida Sherqiy Türkistanning omomi yer medani 1 milon 600 ming kuwadirat kilometir bolup, Xitayning omomi yer meydaninin 6 den 1 qimini teshkil qilidu. Sherqiy Türkistanni bashqa jaylargha sélishturghanda Xitayning 16 Je Jiang ölkisige, 3 Fransiyege, töt yérim Yaponiyege toghra kélidu. Sherqiy Türkistan chongluq jehette dunya boyiche 19 – orunda turidu. Xitay hökümitining statiskilirida bayan qilnishihe, bügün Sherqiy Türkistandiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz ... qatarliq yerlik milletlerning toplam noposi 10 milyon etrapida, eger biz Sherqiy Türkitanning omomi yer meydanini bu noposqa chashsaq, uhalda herbir kishige tehminen 0.16 kuwadirat kilometdin toghqa kélidu. Uning üstige Sherqiy Türkistan yerasti qézilma bayliqi mol, térilghu yerliri munbet, türlük sümlük, miwilik del – derehlerge tolghan güzel bir makan. Xitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiangning tebiy bayliqliri > digen kitapta kösütilishiche, Sherqiy Türkistanda hazir tériqchiliq qilishqa bolodighan térilghu yer kölümi 300 milyon modin köpirek bolup, buni Sherqiy Türkistanning yerlik xelqighe chachsaq 30 modin toghra kélidu, mahiyette bolsa hazir Sherqiy Türkistanda Uyghurlar birqeder zich olturalashqan jenobi rayonlarda, kishi béshigha uyaqta tursun, herbir emgek küchige toghra kélidighan térilghu yer kölimi 1 moghimu yetmeydu. Yuqarqi kitapta Sherqiy Türkistanda yene échishqa bolidighan térilghu yer kölimi 240 milyon modin köpirek dep bayan qilinghan. Emma Sherqiy Türkistandiki atalmish < ishlepchiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polikning igelliwalghan térilghu yer kölimila 13 milyon 900 ming mo bolup, buni < Bing tüen > ning hazirqi omomi 2 milyon 250 ming noposigha chashqandimu kishi béshigha 6 modin köprek yer toghra kélidu, eger Xitay emgek küchlirige bölsek nisbet tehimu yuquri bolidu. Dimek buningdin shu éniq körünüp turuptuki, bu muqeddes tupraqning heqiqi igiliri bolghan yerlik milletlerge tewe bolghan térilhu yerlerni Xitay köchmenliri zorluq bilen igelliwélip, yerlik xelqning heqqini yepketken. Chünki nöwette Sherqiy Türkistanning yerlik xelqning 90 pirsentige yéqinraqi yéza noposini teshkil qilghachqa, térilghu yerning kamchilliqi, yerlik xelqning namratliship kétishige sewepchi boluwatqan asasliq amillarning birige aylanghan. Uning üsige atalmish < ishlepchiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polik Sherqiy Türkistanning asasliq su menbiyini we munbet yerlerni manapol qiliwalghachqa, bumu yerlik xelqning dehqanchiliq ishlepchiqirishining tereqqiyatigha nahayiti zor tosalghu bolup kelmekte.

Yenebir jehettin, Sherqiy Türkistan tebi’i bayliqining molliqi bilen dunyaghimu meshhurdur. Bu zéminning pütün yer asti ghayet chong énirgiye ambiri, yeni néfit, kömür ambiri diyishkimu boldu. Sherqiy Türkistanda 118 hil kann mehsulati mewjut bolup, bular 4000 din artuq kann nuqtilirigha jaylashqan. Kömürni élip eytsaq, Xitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < ana yurt – altun diyar > namliq kitapta bayan qilinishiche, Sherqiy Türkistanda éniqlap chiqilghan kömür zapisi 17 milyart 600 milyon tonnidin köpirek bolup, kömürlük yer meydani 88 ming kuwadirat kilométir kélidu, u, Erep Birleshme Xelipilikining yer meydanidinmu chong, bu raondiki kömür zapisi pütün Xitaydiki kömür zapisining 3 den 1 qismini teshkil qilghan. Xitay we chet’el alimlirining mölcherige qarighanda Sherqiy Türkistanning néfit zapisi 60 milyart tonnidin artuq bolup, Saudi Erebistanning néfit zapsidinmu köp iken. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistanda mawjut bolghan 80 din artuq nahiyinin 56 sidin altun chiqidu. Yalghuz kuchar nahiyisidiki tuz zapisila pütün dunyning 1000 yil ishlitishige yétidu. Epsuski bu göher zéminning igisi bolghan Sherqiy Türkistan xelqining bu bayliqlardin biwaste paydilinishi Xitay hökümiti teripidin cheklengen bolup, Xitay hökümiti < pütün kann bayliqi döletke tewe, uni dölet birtutash achidu > digen petiwa bilen 50 yildin buyan Sherqiy Türkistan xelqining qenini shorap, quruq ambargha aylandurup qoyay didi. Mana mushundaq pütmes – tügimes bayliqqa ige tirishchan, emgekchan bir millet bügünki künlükte yilliq sap kirimi 100 dollarghimu yetmeydighan < altun tawaqliq tilemchige aylinip qaldi. Chünki herküni qaraqchining bulang – talingigha uchrawatqan bir milletning bay bolushi esla mumkin emes. Shunga kommunist Xitay hakimiyitining bügünki künde Uyghurlarning namratliship kétishini ularning < pilanliq ughutqa ehmiyer bermigenliki >ge artip qoyushi néme digen külkilik – he? Bayliqqa tolghan bu makanning hélighu 7 – 8 milyon Uyghur iken, hetta 100 milyon Uyghurnimu baqquchiliki bar!


< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi >
< ETIC - Uyghur Tetqiqat Merkizi >
2006 – yili 8 – ayning 24 – küni
Germaniye – München

 


© Uygur.Org  20.09.2006 16:16   A. Qaraqaş