|
SHERQIY TÜRKISTAN INFORMATION MERKIZI |
< Uygurischer Verein e. V 2006-08-25
Vereinsregister VR 15617
Goethe-Str.3
80336 München
Tel: 0179/ 966 21 45
Internet: www. uygur.org
E-mail:
etic@uygur.com
**************
Xitayning Sherqiy Türkistan Xelqighe Qaratqan <
Pilanliq Tughut Siyasiti > Heqqide Omomiy Baha
Yuqurda: Hoten Wilayetide Tarqitilghan Hamildarliq Uhturushi We Qeshqer
Shehrining Tughutqa Çek Qoyush Tohtamnamisi
Uyghurlarni öz wetinide azsanliq orungha chüshürüp qoyush we peydin – pey
ularning neslini qurutush meqset qilinghan bu siyaset yolgha qoyulghan 1988
– yilidin buyan, Sherqiy Türkistan Xelqi türlük shekiller arqiliq özlirining
naraziliqlirini we qarshiliqlirini bildürüp kelgen we bu jeryanda birqanche
qétimlap keng – kölemlik xelq isyanliri meydangha kelgen bolsimu, emma
kommunist Xitay hakimiyiti yerlik xelqning naraziliqlirini héch bir waqit
nezerge almidi we < pilanliq tughut siyasiti > ni teximu qattiqqolluq bilen
ijra qilip keldi.
Bügünki künde, meyili chetellerdiki Uyghur teshkilatliri bolsun, yaki weten
ichidiki yerasti Uyghur teshkilatliri bolsun, Xitayning < pilanliq tughut
siyasiti > ni, Uyghur xelqining neslini yoqutushni meqset qilghan fashistik
bir siyaset, dep qarimaqta we Xitay hakimiyitining bu siyasitige qarshi
turuhsni, özlirining eng mohim küntertiplirining biri qilip kelmekte.
Sherqiy Türkistandiki Bir Dohtorhanada Qiliniwatqan
Mejburi Bala Chüshürüsh Opirassiyonidin Élinghan Resimler
1. Sherqiy Türkistanning Hazirqi Nopos Ehwali
Bügün, Xitay hökümitining resmiy statiskilirida Sherqiy Türkistanning omomiy
noposi 19 milyon 339 ming 500 bolup, Uylarning sani 8 milyon 823 ming 500,
Uyghurlar omomiy noposnung 45.62 pirsentini teshkil qilidu, Xitaylarning
sani 7 milyon 711 ming bolup, omomiy noposnung 39.87 pirsentini teshkil
qilidu, Xitay teripidin < Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni > dep atalghan
Sherqiy Türkistanda Uyghurlar hazir azsanliq orungha chüshüp qalghan.
Undin bashqa yene Sherqiy Türkistanda 1954 – yili 10 – ayning 7 – künidin
buyan öz aldigha musteqil xandanliq quriwalghan < Bingtüen > diki
Xitaylarning noposi 2 milyon 420 ming 900 bolup, ularning sani Sherqiy
Türkistanning omomiy noposigha kirgüzülmigen.
2. Sherqiy Türkistanning 1949 – Yilidiki Nopos Ehwali
< Xinjiang Uyghur aptonom rayonluq Statiska idarisi > teripidin tüzüp
tarqitilghan, < jasaret bilen ilgirligen 40 yil > namliq kitapta
körsütülishiche, 1949 – yili Sherqiy Türkistanning omomiy noposi 4 milyon
333 ming 400 bolup, bunung ichide Uyghurlarning sani 3 milyon 291 ming 100,
Xitaylarning sani ( eskerlerni qoghqanda ) aran 291 ming neper idi.
Shu yil yerlik Xelq ichide tughulush nisbiti 30.03 pirsent, ölüsh nisbiti
20.81 pirsent bolup, noposnung tebiy köpüyüsh nisbiti 9.22 pirsent idi.
Hazir tughulush nisbiti 16.0 pirsent, noposning tebiy köpüyüsh nisbiti bolsa
10.91 pirsent bolmaqta.
Hökümet menbeliride körsütülishiche, Xitay dayirliri keyinki 30 yil ichide <
Bingtüen > ning noposini 7 milyongha köpeytish, < aptonom rayon > ning
noposini bolsa 2020 – yiligha barghanda 25 milyon 570 ming etrapida konturol
qilishni pilanlighan.
Emma bezi musteqil menbelerde, Xitay merkizi hökümitining kelgüside Sherqiy
Türkistangha 100 milyon Xitayni yötkep kélip yerleshtürüshni pilanlighanliqi
we < chong gherbi shimalni echish pilani > ning emiliyette bolsa Sherqiy
Türkistangha keng – kölemde Xitay köchmini yötkesh pilani ikenliki
körsütülmekte.
3. Sherqiy Türkistanning < Aptonom Rayon > gha Özgertilgen 1955 – Yilidiki
Nopos Ehwali
Sherqiy Türkistan Xitay hökümiti teripidin 1955 – yili 10 – ayning 1 – küni
mejburi halda < Xinjiang Uyghur aptonom rayoni > dep élan qilnghan bolup,
shu yili Sherqiy Türkistanning omomiy noposi 5 milyon 117 ming 800 bolup,
Uyghurlarning sani 3 milyon 720 ming 650, Xitaylarning sani bolsa 550 ming
50 idi.
Uyghurlarning Sherqiy Türkistanda azsanliq orungha chüshüp qalghan mezgili
1967 – yili bolup, shu yili omomi nopos 8 milyon 718 ming 400 ge yétip,
Uyghurlar 4 milyon 311 ming 500, Xitaylar bolsa 3 milyon 307 ming yétip
bardi, yeni, 55 – yili omomiy noposning 75 pirsentidin köpirekini igelligen
Uyghurlar, 12 yildin keyin 40 nechche pirsentke chüshüp qaldi.
4. Kommunist Xitay Ishghalidin Buyan, Xitay Köchmenlirining Sherqiy
Türkistangha Yerlish Ehwali Heqqidiki Körsrtküchler
< Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonluq Statiska Idarisi > teripidin élan
qilinghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, 1949 – yilidiki kommunist
ishghalidin buyan, Xitay köchmenlirining Sherqiy Türkistangha yerlishish
ehwali töwendikiche bolghan:
1949 - yili : 291 ming
1955 - yili : 550 ming 500
1960 - yili : 1 milyon 944 ming 500
1965 - yili : 2 milyon 758 ming 400
1970 - yili : 3 milyon 861 ming 200
1975 - yili : 4 milyon 780 ming 100
1980 - yili : 5 milyon 310 ming 300
1985 - yili : 5 milyon 349 ming 200
1988 - yili : 5 milyon 470 ming
1995 - yili : 6 milyon 36 ming 700
2000 - yili : 6 milyon 871 ming 528
2006 - yili : 7 milyon 711 ming
Emma bezi Uyghur alimliri, nöwette Sherqiy Türkistanda turiwatqan Xitay
köchmenlirining heqiyqi sanining 15 – 20 milyon etrapida ikenlikini
mölcherleshmekte.
5. Kommunist Xitay Ishghalidin Buyan Uyghurlarning Nopos Ehwali Heqqidiki
Körsetküchler
< Xinjiang Uyghur Aptonom Rayonluq Statiska Idarisi > teripidin élan
qilinghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, 1949 – yilidiki kommunist
ishghalidin buyan, Uyghurlarning nopos tereqqiyati töwendikiche bolghan:
1949 - yili : 3 milyon 291 ming 100
1955 - yili : 3 milyon 726 ming 500
1960 - yili : 3 milyon 991 ming 200
1965 - yili : 4 milyon 115 ming 100
1970 - yili : 4 milyon 673 ming 300
1975 - yili : 5 milyon 266 ming 400
1980 - yili : 5 milyon 764 ming 600
1985 - yili : 6 milyon 294 ming 400
1988 - yili : 6 milyon 675 ming 200
1995 - yili : 7 milyon 589 ming 468
2000 - yili : 8 milyon 250 ming 236
2005 - yili : 8 milyon 823 ming 500
Emma Uyghur mutexesisliri, Xitay hökümitining qesten Uyghurlarning noposini
az qilip körsütüp kéliwatqanliqini, her qétim omomiy yüzlük nopos tekshürüsh
élip barghanda, heqiyqi sanliq melumatlarni yoshurghanliqini, emiliyette
bolsa hazir Uyghurlarning omomiy noposining texminen 18 – 20 milyon etrapida
ikenlikini ilgiri sürüshmekte.
6. Xitay Merkizi Hökümitining Sherqiy Türkistan Xelqighe Qarita < Pilanliq
Tughut Siyasiti > ni Yürgüzishidiki Tüp Meqsidi
Bügün dunyada pilanliq tughutni teshebbus qiliwatghan döletlerning
weziyitige baqqinimizda, shu döletning noposining pewquladde zich bolushi,
térilghu yer yétishmeslik, maddi bayliqlarning kishi béshigha toghra kélish
nisbitining töwen bolushi ... qatarliq amillar sewepchi bolmaqta. Emma
dunyada Xitaydin bashqa bir dölet < pilanliq tughut > ni xelqighe mejburi
tangghini yoq , peqetla tewsiye qilip kelmekte. Kommunist Xitay hakimiyiti
Maozedung zamanisida < adem amili birinchi > digen idiyeni terghip qilip,
noposning köpüyishini bolushigha qoyuwetken idi, shunga, 1949 – yilidin 1980
– yilighiche bolghan mezgil ichide Xitayning noposining eshish süriti
pewquladde téz boldi. Xitay hökümiti teripidin ichki qisimda bésip
tarqitilghan < pilanliq tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi >
digen kitapta yer alghan sanliq melumatlargha asaslanghanda, Xitayda 1840 –
yilidin 1949 – yilighiche bolghan 109 yil ichide aran 130 milyon nopos
köpeygen bolsa, kommunist Xitay hakimiyet béshigha chiqqan 1949 – yilidin
kéyinki 30 yil ichidila 600 milyon nopos köpeygen. Gerche Xitay hökümiti
1978 – yilining ahiridin étibaren Ding Xiaopingning teshebbusi bilen <
islahat, ishikni sirtqa échiwétish > siyasitini yolgha qoyup, igilikni
tereqqi qildurushqa yüzlengen bolsimu, emma dunya noposining 4 den 1 qismini
teshkil qilidighan ghayet zor noposi, Xitayning iqtisadi tereqqiyati üchün
asasliq pütlikashanglarning birige aylanghan. Shunga Xitay hökümiti 1980 –
yilidin étibaren hapila – shapila mejburi pilanliq tughut siyasitini yolgha
qoyushqa mejbur bolghan. 1982 – yili 12 – ayning 4 – küni Beijingda
chaqirilghan < Xitay xelq jumhuriyiti 5 – nöwetlik memliketlik xelq
qurultiyining 5 – yighini > da, < er bilen hotunning pilanliq perzent körüsh
mejburiyiti bar > digen kélimini Xitayning asasi qanunigha kirgüzdi. Undin 2
yil burun, yeni 1980 – yili 9 – ayning 10 – küni Xitayning nikah qanunigha <
pilanliq tughut yolgha qoyulidu > digen söz alahide qisturulghan idi.
Xitayda pilanliq tughut siyasiti yolgha qoyulghan 80 – yilidin tartip taki
88 – yilighiche bolghan mezgil ichide, Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq
milliy rayonlar bu siyasetning sirtida qaldurulghan idi, bu, Xitay
hakimiyitining azsanliq milletlerge körsetken < iltipati > bolmastin, belki
azsanliq milletlerni biraqla ürkitiwetmeslik üchün qollanghan taktikisidin
ibaret idi.
Yuqarqidin bashqa yene Xitayning dölet reyisi Zhiang Zeminning 1991 – yili 4
– ayda < pilanliq tughut xizmiti söhbet yighini > da qilghan sözide mundaq
dep bayan qilinghan: < partiye 11 – nöwetlik merkizi komutit 3 – omomi
yighinidin buyan dölitimizning iqtisadi tereqqiyati bir qeder téz boldi.
Ashliq, pahta, kömür, polat, tok tarqitish miqdari qatarliq nurghun asasliq
tawarlarning ishlepchiqirish miqdari dunya boyiche aldinqi qatarda tursimu,
noposning tüp sani zor bolghachqa, otturiche kishi béshigha chachqanda dunya
boyiche ahirqi qatargha ötüp qalidu. Her yili yéngi köpeygen bayliqning
nahayiti zor qismi köpeygen noposqa serip qiliwétilip, kishi béshigha toghra
kélidighan otturiche sewiye yuqurlimaydu. Noposning köpüyishi bilen
dölitimizning bayliqi, mohit haliti yenimu yamanlishish bilen birge, kelgüsi
ewlatlirimizgha toluqlap bérish qiyin bolghan asaret qalduridu >.
Xitay hökümiti teripidin ichki qisimda bésip tarqitilghan < pilanliq
tughutqa ait qanun – nizam, matiriyallar toplimi > digen kitapta yene mundaq
dep bayan qilinghan: < Ilimizde adem köp, yer az, hazirqi térilghu yer
ahalining yerge bolghan ehtiyajini teminlep ketelmeydighan derijige bérip
qaldi. Herbir kishining yiligha istimal qilidighan ashliqi ottura hisap
bilen eng az digendimu 800 jing bolushi kérek, hazir dölitimizde kishi
béshigha 2 modin térilghu yer toghra kélidu, eger nopos köpüyüp 1 milyar 300
milyongha yetse, kishi béshigha toghra kélidighan térilghu yer aziyip 1
modin köpirekke chüshüp qalidu. Buningdin sirt nopos bek köpüyüp ketse,
yalghuz mekteplerge kirish, ishqa orunlishish jehetlerdiki qiyinchiliqlarni
ashuruwétipla qalmastin, belki yene enirgiye, su menbesi, ormanliq qatarliq
tebiyi bayliq menbelirining horishi heddidin ziyade chonguyup kétip, mohit
bulghinishni éghirlashturup, ishlepchiqirish sharaiti we xelq turmushi
mohiti intayin osalliship kétidu-de, uni ongshaymen depmu ongshighili
bolmaydu >.
Shunga Xitay hakimiyiti bu heterdin qurtulush üchün, töwendiki birqanche
tedbirni qollunup kelmekte:
Birinchidin, ichki jehette Xitay puhralirigha qarita pilanliq tughut
siyasitini yolgha qoyush arqiliq noposning köpüyüp kétishini tézginleshke
tirishmaqta.
Ikkinchidin, Xitay puhtalirining chet’ellerge chiqishini qolaylashturup we
teshwiq qilip, noposning zichliqi jehettiki yükini yenggillitish bilen birge,
Xitay köchmenliri arqiliq bashqa ellerning siyasi we iqtisadigha tesir
körsütüshke tirishmaqta
Üchünchidin, Xitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish > digen niqap
astida Sherqiy Türkistanni asas qilghan milliy rayonlargha keng kölemde
Xitay köchmini yötkesh, bu rayonlarning tebiy bayliqlirini bulang – talang
qilish, az sanliq milletlerge qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha
qoyup, bu milletlerning köpüyüp kétishining aldini élish arqiliq, bu
rayongha yötkep kélinidighan Xitay köchmenliri üchün azade zémin hazirlashqa
tiriship keldi. Xitayning resmi statiskilirida hazir Sherqiy Türkistanning
omomi noposi 19 milyon 339 ming 500 bolup, Xitayda biryilda köpüyidighan
noposqa tengliship qalidu. Bezi xewerlerge asaslanghanda, Xitay hökümiti
yéqin kelgüside Sherqiy Türkistangha 100 milyon Xitay köchminini
yerleshtürüshni pilanlimaqta we < chong gherbishimalni achimiz > digen kona
muqamini qaytidin towlap chiqip, bu rayonda Xitay köchmenliri üchün azade
mohit yaritishqa tirishmaqta. Xitayning Sherqiy Türkistanda Uyghurlargha
qarita pilanliq tughutni yolgha qoyushtiki asasi meqsidimu, yerlik xelqning
noposining köpüyishini tizginlep, bu rayonni Xitaylashturush qedimini
tézlitishtish, shundaqla Uyghur xelqining nimmetliri hisaplanghan Sherqiy
Türkistandiki tebi’i bayliqlardin 1 milyart 300 milyon Xitayni ortaq
behriman qilishtin ibaret. Mahiyette bolsa bu, Uyghur xelqining heqlirining
éghir derijide talan – taraj qilinishi bolup hisaplinidu.
7. Sherqiy Türkistanda < Pilanliq tughut Siyasiti > ning Bashlinishi We
Xitay Hökümitining Konkiritni Siyasetliri
Gerche Xitay hökümiti Uyghurlargha qarita pilanliq tughut siyasitini
Xitayning ichki rayonlirigha qarighanda 8 yil kéyin, yeni 1988 – yili yolgha
qoyghan bolsimu, emma Xitay hökümiti héli burunla bu rayonda yerlik xelqqe
qaritamu pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyidighanliqining bisharetlirini
bergen idi. Mesilen, atalmish < Xin Jiang Uyghur aptonom rayonluq xelq
hökümiti > teripidin 1981 – yili tarqitilghan < pilanliq tughut xizmitidiki
birnechche mesililer toghrisidiki waqitliq belgilimisi > ning 1 – maddisida
eynen mundaq dep bayan qilinghan: < Xin Jiangda pilanliq tughut ishlirini
qanat yaydurush – asasliq Henzu milliyti ichide élip bérilidu, azsanliq
milletlerge qarita pilanliq tughut teshwiqi terbiyisi élip bérilidu, lekin
zormu – zor belgilimiler belgilenmeydu, tughutqa chek qoyush télipi
barlargha yetekchilik qilinidu >.
Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Xitay hökümiti Sherqiy
Türkistandiki Xitay puhraliri ichide pilanliq tughutni yolgha qoyush bilen
ohshash waqit ichide, yerlik xelqqe qaritamu pilanliq tughut teshwiqatini
bashlap, kelgüside ulargha qaritamu pilanliq tughtni yolgha qoyush üchün
asas sélishqa tirishqan.
Xitay hökümiti bir tereptin Xitaylargha qarita pilanliq tughut siyasitini
ijra qilishqa kirishse, yene bir tereptin, Sherqiy Türkistandiki pütün
axbarat wastilirini seperwerlikke keltürüp, yerlik xelqqe qarita keng –
kölemde < pilanliq tughut > teshwiqati élip berishqa bashlidi.
Shu mezgilde,Xitay merkizi hökümiti teripidin otturigha qoyulghan chaqiriqta:
< azsanliq millet rayonlirining iqtisadi, mediniyet sewiyesini we milliy
sapasini östürüsh üchün, azsanliq milletler arisidimu pilanliq tughutni
yolgha qoyush lazim, azsanliq milletler arisida pilanliq tughutni yolgha
qoyush, azsanliq millet rayonlirining iqtisadining güllünishi, jemiyetning
ilgirilishige munasiwetlik chong ish bolup, azsanliq milletlerning tüp
menpeetige tamamen uyghun > dep körsütülge idi.
Xitaylargha qarita pilanliq tughut yolgha qoyulghan yili, < aptonom rayonluq
pilanliq tughut komuteti > ning höjjetliride Sherqiy Türkistanning yerlik
xelqining nopos ehwali heqqide töwendikidek izahat berilgengen:
< 80 – yillargha qedem qoyghandin keyin, aptonom rayonimizdiki azsanliq
milletlerning tughulush nisbiti yenila 26 pirsenttin yuquri bolupshni, tebiy
ösüsh nisbiti 17 pirsent etrapida bolushni saqlap, ayrim – ayrim halda
memliketning oxshash mezgilidiki 8.5 pirsent we 6.2 pirsenttin éship ketti,
shunga pilanliq tughut xizmitini tutmisa bolmaydighan waqit yétip keldi >.
< Xinjiang Statiska idarisi > teripidin élan qilinghan 1982 – yili 3 –
qétimliq omomiy yüzlük nopos tekshürüsh doklatida körsütülishiche, shu yili
Sherqiy Türkistanning yerlik xelqliri hisaplanghan Uyghur ayallirining
omomiy tughush nisbiti 5.39 pirsent, qazaqlarning 6.73 pirsent,
qirghizlarning 7.37 pirsent we mongghullarning 5.06 pirsent bolghan.
Xitay hökümiti 80 – yilidin 84 – yilighiche Sherqiy Türkistandiki yerlik
xelq arisida, < köp tuqqansiri namratliship kétidu > digen shoarni kötürüp
chiqip, < azsanliq millet rayonlirining gerche yeri keng, adimi shalang
bolsimu, emma bunung ichide insanlarning köpüyishi, hayat kechürishige
muwapiq kélidighan bostanliq kölümi az, noposnung köpüyishi bek tez, zichliq
derijisi bek yuquri bolushi ekilogiyélik mohitning yamanlishishini
chongqurlashturiwetti > dep jar sélip, yerlik xelq arisida < pilanliq tughut
> ni yolgha qoyush üchün jamaet pikri toplashqa bashlidi.
Yene bir tereptin bolsa, Xitayning herqaysi chong sheherliride mexsus
teshwiqat organlirini tesis qilip, < Xinjiang yaxshi jay, Xinjiangdiki
hermillet xelqi silerni qizghin qarshi alidu > dep teshwiq qilip, Xitay
köchmenlirini keng – kölemde Sherqiy Türkistangha kélip yerlishishke
chaqirdi. Shundaqla Xitay köchmenlirige qarita siyasi, iqtisadi jehetlerde
bir yürüsh étibar berish siyasetlirini tüzüp chiqip ijra qilishqa bashlidi.
1984 – yili Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutéti 7 – nomurluq höjjet
élan qilip, < noposi 10 milyondin oshuq bolghan azsanliq milletler adette
xenzularning perzent körüsh sani bilen oxshash bolushi lazim, noposi 10
milyondin töwen bolghan azsanliq milletlerde bir jüp er – ayal adette 2
perzentlik bolsa bolidu > dep körsetti.
Yene shu yili, yeni,Xitay hökümiti teripidin 1984 – yili 5 – ayning 31 –
küni resmi élan qilinghan < Zhonghua xelq jumhuriyitining milliy
teritoriyélik aptonomiye qanuni > ning 44 – maddisigha : < milliy
aptonomiyilik jaylarning aptonomiye organliri qanundiki belgilimilerge
asaslinip we uni öz jayining emili ehwaligha birleshtürüp pilanliq tughutni
yolgha qoyush charisini tüzüp chiqidu > digen söz kirgüzüldi. Mahiyette
bolsa bu madda, merkizi Xitay hökümitining az sanliq milletlerge qarita
pilanliq tughutni yolgha qoyush üchün < aptonom organlar > gha qaratqan
siyasi bésimidin ibaret idi. Nétijide atalmish < aptonom rayonluq xelq
hökümiti > 1988 – yili 4 – ayning 23 – küni < Xin Jiang Uyghur aptonom
rayonining azsanliq milletlerning pilanliq tughut ishliri heqqidiki waqitliq
belgilimisi > ni élan qildi we 37 maddidin terkip tapqan bu belgilime
shuyili 7 – ayning 1 – künidin étibaren sinaq teriqiside resmi ijra
qilinishqa bashlidi. Yene shuyili 6 – ayda jemi 26 maddidin terkip tapqan <Xin
Jiang Uyghur aptonom rayoni pilanliq tughut teshwiqat, tehnik yetekchilik
ponkitlirining xizmet nizami > ni élan qilip, ghayet zor meblegh serip
qilish arqiliq, aptonom rayon, wilayet, nahiye – sheher, yéza we kenittin
ibaret her derijilik memuri organlarda mehsus pilanliq tughutni bashqurush
tarmaqlirini tesis qilishqa bashlidi hemde bu organlarning nopozini
kücheytish üchün, atalmish < aptonom rayonluq pilanliq tughut komititi > ni
nazaret derijilik organ qilip bekitti. Emma yuqarqi < nizam > we < belgilime
> ler gheyri resmi bolup, resmilishish üchün atalmish < aptonom rayonluq
xelq qurultiyi daimi komititi > ning maqulluqidin ötüshi lazim idi. 1991 -
yili 8 – ayning 15 – küni yene atalmish < aptonom rayonluq xelq hökümiti >
teripidin 55 maddiliq < Xin Jiang Uyghur aptonom rayonining pilanliq tughut
charisi > élan qilindi we Sherqiy Türkistanning eyni chaghdiki qorchaq
reyisi Tömür Dawamet 92 – yili 4 – ayning 7 – küni mehsus perman chiqirip,
mezkur < chare > ni 92 – yili 7 – ayning 1 – künidin étibaren resmi yolgha
qoyushni telep qildi. Bu < chare > taki hazirgha qeder Sherqiy Türkistanda
yerlik xelqqe qarita ijra qilinip kelmekte. Undin bashqa yene Sherqiy
Türkistandiki her derijilik hökümetler pilanliq tughut heqqide köpligen emir
– perman, buyruq we uhturushlarni chiqirip, yerlik xelqqe qaratqan pilanliq
tughut siyasitini peydin – pey chingitip keldi we türlük neyrengler bilen
Uyghur xelqining noposining köpüyishini tézginlep kelmekte.
Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 80 – yillarning bashliridin étibaren <
pilanliq tughut rehberlik organliri > ni tesis qilishqa bashlighan bolup,
pütün wilayet, nahiye, sheher we yézilarda < pilanliq tughut komutéti >
tesis qilip, mehelle we kentlerde bolsa mexsus < pilanliq tughut xadimliri >
turghuzuldi, sehiye we tibbi jehette héch bir asasi we melumati bolmighan bu
< pilanliq tughut tarmaqliri > gha Hökümet teripidin berilgen hoqoqlar
intayin keng bolup, ular puxralarning mal – mülkini xalighanche musadire
qilish, iqtisadi we memuri jehette xalighanche jaza berish, hetta adem
tutush, solash we qiynash salahiyetlirige ige idi.
Yerlik xelqqe qarita < pilanliq tughut > ni yolgha qoyghan deslepki
mezgillerde, sheherlerdiki Uyghurlarning ikki perzent, yézidiki
Uyghurlarning bolsa 4 perzent körüshige ruxset qilidighanliqini élan qilghan
Xitay hökümiti, uzun ötmeyla bu wedisidin yeniwélip, Uyghurlarning peqet
ikki perzent körüshige yol qoyidighanliqini, emma bir perzent körüp 3 yil
ötkendin keyinla hökümetning testiqi bilen 2 – perzentini
köreleydighanliqini élan qildi, hemde bir perzent körgenlerni ezizlep, ikki
perzent körgenlerni siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehettin chetke qeqish
arqiliq, Uyghurlarni peqetla birla perzent körüshke qistashqa bashlidi.
Jazalash tüzümlirimu intayin qattiq bolup, < aptonom rayonluq hökümet > tin
sirt yene herqaysi wilayet – nahiyilermu öz aldigha jazalash tedbirlirini
tüzüp chiqqan.
Mesilen, Hökümet teripidin tüzüp chiqilghan, < Xinjiang Uyghur aptonom
rayonining azsanliq milletler ichide pilanliq tughutni yolgha qoyush
toghrisida waqitliq belgilime > namliq höjjette, Hökümet teripidin belgilep
berilgen pilandin sirt perzent körgüchilerge qarita berilidighan jazalar
töwendikidek körsütülgen:
1. Pilanliq tughut toghrisidiki fangjin, siyaset we belgilimilerni ijra
qilmay, belgilimidin ashurup tughush ehwalini keltürüp chiqarghan orunlarda
rehberlikning jawapkarliqi sürüshte qilinidu, alaqidar xadimlardin pilanliq
tughut xizmitide yüzxatire qilip we közbayamchiliq qilip pilandin sirt
perzent körüsh ehwalini keltürüp chiqarghuchilar jiddi bir terep qilinidu;
2. Nikalanmay turup hamile bolghanlar, tughut körsetküchisiz hamildar
bolghanlar, bala bilen balining ariliqi 3 yilgha yetmigenlerge memuri yaki
iqtisadi jaza berilidu;
3. Azsanliq milletler belgilimidin birla bala ashurup tughsa, bala
tughulghan aydin bashlap uda 7 yilghiche kadir, ishchi – xizmetchilerning er
– xotun ikkilisidin ayrim halda her ayliq omomiy ish heqqining 10 pirsenti
boyiche 7 yilliqini hisaplap, bir qétim yaki ikki qétimgha bölüp tutup
qélinidu, eger yene birni ashuruwetse, 5 pirsent qoshup pul tutup qélinidu;
4. Dehqanchiliq, charwichiliq rayonliridiki azsanliq milletler pilandin
ashurup tughsa, bala tughulghan aydin bashlap 5 yilghiche her yili yil
axirida shu ayilidiki er – xotunnung pütün yilliq omomiy kirimining 10
pirsenti tutup qélinidu, eger yene bir balini ashurup tuqsa, yene 5 pirsent
qoshup élinidu;
5. Waqitliq ishchi, xususi tijaretchi we muqim xizmet orni yoq ahaliler
ashurup tuqsa, turushluq jaylardiki barliq xelq hökümetliri ularning omomiy
kirimidin 10 pirsent tutup qalidu, xususi tijaretchilerning 7 yilliqi,
waqitliq ishchi we muqim xizmet orni yoqlarning 5 yilliqi bir qétimdila
tutup qélinidu;
6. Bashqa jaylardin eqip kélip, tijaret bilen shughulliniwatqanlar,
belgilimidin ashurup birni artuq tuqqan bolsa, artuq tuqqan perzenti üchün
4000 yuan rasxot élinidu, yene bir bala ashurup tughsa, 1000 yuan qoshup
élinidu, tapshurushni ret qilghuchilardin munasiwetlik tarmaqlar mejburi
élishi lazim;
7. Belgilimidin ashurup tuqqanlar, hamildar mezgilidiki tekshürüsh heqqini,
tuqqandin keyinki balnis chiqimini özi töleydu, tughut ruxsitige ish heqqi
berilmeydu, balining ata – anisi ikki yilghiche mukapatlanmaydu, ilghar
bolup bahalanmaydu;
8. Nikasiz hamildar bolghan, pilandin sirt hamildar bolghan we tughut
ariliqi 3 yilgha toshmighanlargha hamildarliqni toxtutush heqqide nesihet
qilish lazim, hamildarliqni toxtutushni ret qilip, tughushta ching
turiwalghuchilardin bir qétimdila 100 yuan jerimane élinidu;
Yuqarqi belgilimiler, Xitayning resmiy höjjetliride yer alghan
belgilimilerning peqetla melum bir qismidinla ibaret.
Nöwette Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin tesis qilinghan < pilanliq
tughut tarmaqliri > da ishlewatqan mexsus xadimlarning sani texminen 50
mingdin köpirek bolup, ularning maashi, olturaq öyliri we türlük imtiyazliri
puxralardin élinghan jazalardin teminlinidu, bunungdin sirt yene ular
hökümetke payda tapshuridu.
Mesilen, < Xinjiang Uyghur aptonom rayonining azsanliq milletler ichide
pilanliq tughutni yolgha qoyush toghrisida waqitliq belgilimisi > ning 13 -
maddisida bu heqte toxtulup mundaq diyilgen:
< artuq perzent körgenlerdin élinghan xirajetni herqaysi yéze – bazar we
idariler özliri mesul bolup yighip, unung 20 pirsentini nahiyilik, sheherlik
pilanliq tughut komutétitlirigha ishlitishke tapshurushi kerek, 80
pirsentini shu yéza – bazar, idariler élip qélip ishlitishi kerek >.
Xitay hökümitining jazalash tedbirlirining qattiqlighi tüpeylidin, Sherqiy
Türkistanda her yili minglighan Uyghur ayililiri iqtisadi jehettin
xaniweyran bolup kelmekte.
Xitay hökümiti buxil jazalash tedbirlirini yilmu – yil kücheytip,
berilidighan iqtisadi jazalarning miqdarinimu üzlüksiz ashurup kelmekte.
Mesilen, nöwette Sherqiy Türkistanda Xitay hökümiti teripidin yerlik
ayallargha tarqitiliwatqan < Hamildarliq uxturush qeghizi > ning bir bétige
Xitayche – Uyghurche yéziqlarda töwendikiler yézilghan:
1. Toy qilghandin keyin, < tughut kenishkisi > almay turup tuqqanlar, tughut
xirajitini özi töleydu hem ulargha bir qétim 50 yuandin 200 yuangiche
jerimane qoyulidu.
2. Er – xotun pilandin sirt bir balini artuq tuqqanlardin, töwendiki
belgilime boyiche pilandin artuq perzent körgenlik heqqi élinidu:
( 1 ) Sheher ahaliliridin 1000 yuandin 20 ming yuangiche;
( 2 ) Dehqan – charwichilardin özliri turushluq nahiye ( sheher ) lerdiki
dehqan – charwichilarning aldinqi yilliq otturiche kirimining bir hessisidin
8 hessisigiche;
( 3 ) Waqitliq turushluq xadimlarning 5 ming yuandin 20 ming yuangiche
bolidu;
yuqarqi belgilimiler, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qarita
rehimsizlerche bir siyaset yürgüziwatqanliqining eniq délilidin ibaret.
Chünki, bügün Sherqiy Türkistanda bir Uyghur dehqanning yilliq omomiy kirimi
aran 1000 yuan etrapida bolup, Uyghur ishchi – xizmetchilerning ayliq
otturiche kirimimu 300 yuan etrapida, Uyghur xelqining yerimidin köpireki
namratliq ichide yashap kelmekte.ularning kirimige nisbeten alghanda, Xitay
hökümiti teripidin bekitilgen jazalar dunyadiki eng eghir iqtisadi jaza
hisaplansa kerek.
Mesilen, < Tian Shan tori > da 8 – ayning 25 – küni élan qilinghan bir
xewerde körsütülishiche, shu ayning 21 – küni chaqirilghan < aptonom
rayonluq namratlarni yülesh yighini > da, hazirgha qeder Sherqiy Türkistan
boyiche 440 ming neper alahide namratning we kirimi töwen 1 milyon 410 ming
namratning, < kiyimi pütün, qursighi toq > qilinghanliqi, naratlarning
sanining 3 milyon 290 mingdin, hazir 1 milyon 880 minggha chüshürülgenliki,
bularning hemmisining déhqan – charwuchilar ikenliki otturigha qoyulghan.
Xitayning tili boyiche eytqanda hazir Sherqiy Türkistanda 1 milyon 880 ming
kishining kiyimi pütün emes, qursughimu ach, yeni ular ach we yalingach.
Mezkur xewerde körsütülishiche, Sherqiy Türkistanda hökümet teripidin <
nuxtuluq namrat nahiyiler > dep bekitip chiqilghan 30 nahiyediki
déhqanlarning 2000 – yilidiki kishi beshigha toghra kélidighan yilliq sap
kirimi 980 yuandin, hazir 1657 yuange yetken.Gerche yuqarqi xewerde, bu
namratlarning milliti heqqide izahat berilmigen bolsimu, emma ularning
pütünley Sherqiy Türkistanning jenobi rayonliridiki Uyghur déhqanlar
ikenlikini perez qilish asan, chünki, Sherqiy Türkistan boyiche Uyghurlar
eng köp toplushup olturaqlashqan Qeshqer, Xoten we Atush wilayetliri, Xitay
hökümiti teripidin, < aptonom rayon boyiche eng namrat ikki wilayet we bir
oblast > dep bekitilgen bolup, Sherqiy Türkistan boyiche eng namrat
nahiyilermu ene shu 3 wilayet terkiwidiki nahiyilerdin ibaret. Bu 3 wilayet
teweside yahsawatqan Uyghurlap, pütün Sherqiy Türkistandiki Uyghurlarning
yerimigha yéqinraqini teshkil qilmaqta.
Nöwette Sherqiy Türkistanda Uyghurlarning 80 pirsentidin köpireki yézilarda
yashimaqta. < Tianshan tori > da 8 – ayning 22 – küni élan qilinghan bir
xewerde, Xitay hökümitining 9 – ayning 5 – künige qeder Xitayning Chungqing
rayonidin 100 ming Xitayni Sherqiy Türkistangha yötkep kélinip, Bingtüenning
paxta yighiwélish ishlirigha salidighanliqi, 1626 neper Xitayni basqan tunji
poyizning 8 – ayning 21 – küni Ürümchige yétip kelgenliki we bu Xitaylarning
bingtüenning yéza igilik 6 – we 8 – dewiziyéliridiki tüen – meydanlargha
teqsin qilinghanliqi bayan qilinghan, shundaqla bu Xitaylargha her ayda 1000
yuan maash berilidighanliqi körsütülgen idi.
Yuqarqi xewerde, Sherqiy Türkistanning 30 nahiyesidiki déhqanlarning yilliq
sap kirimi 1657 yuan qilip körsütülgen bolup, bu, Xitay hökümiti teripidin
paxta terishqa yötkep kélingen Xitaylarning ikki ayliq maashighimu toghra
kelmeydu.
Ehwal shundaq iken, Xitay hökümitining atalmish < pilanliq tughut siyasiti >
ni ijra qilish jeryanida Uyghurlargha shunche eghir iqtisadi jazalarni
bekitip chiqqanliqi, bir tereptin kommunist Xitay hakimiyitining
rehimsizlikini, mustebitligini körsetse, yene bir jehettin, Uyghurlarning
neslini qurutush üchün qet'i iradige kelgenlikini ispatlap turmaqta.
Emma, del bunung eksiche, Sherqiy Türkistandiki Xitay köchmenlirige qarita
siyasetni keng qoyuwétip, ularni türlük étibar berish siyasetliridin we
alahide imtiyazlardin behriman qilish arqiliq, ularning iqtisadi sharayitini
üzlüksiz yaxsxilap kelmekte.
Mesilen, < Tian Shan tori > teripidin buyil 7 – ayning 27 – küni élan
qilinghan yene bir xewerde, buyilning aldinqi yérim yilida, < Bingtuan >
diki Xitay ahalisining yilliq kishi beshigha toghra kélidighan sap
kirimining 4133 yuange yetkenliki qeyt qilinghan idi, ularning bu kirimini
yerliklerning kirimi bilen sélishturghandimu, otturida ikki hessige yéqin
periqning barliqi körülmekte.
Xitay hökümitining, < emgek küchi yétishmeywatidu > digen bahane bilen
Xitayning ichkiri ölkiliridin 100 minglap Xitay köchmini yötkep kéliwatqan
bügünki künde, Sherqiy Türkistanning yerlik xelqi öz yurtlirida ish tapalmay,
bashqa yurtlargha bérip ish izdeshke mejbur bolmaqta.
Mesilen, Ili rayoni, Sherqiy Türkistan boyiche yerliklerdin bolghan
ishsizlarning sani eng köp orunlarning biri, bolupmu Ghulja shehride
Uyghurlar arisidiki ishsizliq nisbiti 50 – 60 pirsentke yétip baridu, 1997 –
yili yüz bergen < 5 – fewral > Ghulja weqesining peyda bolushigha sewepchi
bolghan mohim amillarning birimu del Uyghur yashliri arisidiki derijidin
tashqiri ishsizliqtin ibaret.
Xitay metbuatlirida élan qilinghan bezi statiskilargha qarighandimu, Ili
rayonida ishsizliqning hazirmu hem jiddi dawam qiliwatqanliqi, 100
minglighan déhqanning makanini tashlap bashqa yurtlargha berip tirikchilik
qilishqa merbur boluwatqanliqi körülmekte.
Yéqinda < Ili xewer tori > da élan qilinghan bir xewerde körsütülishiche,
peqet buyilning aldini yerim yilidila Ili rayonidin 168 ming 949 neper
déhqan bashqa yurtlargha berip medikarchiliq qilghan, yilning axirigha qeder
bu san 300 minggha yétip baridiken, ular asasen qurulushlarda, öy
xizmetliride we charwichiliq kesipliride ishleydiken.
Xitay hökümitining yuqarqidek adaletsiz siyasiti tüpeylidin nöwette Sherqiy
Türkistanda turmush sewiyesi jehette yerlikler bilen Xitay köchmenliri
otturisidiki periq yildin – yilgha küchüyüp barmaqta.
Xitay hökümitining Uyghurlar üchün chiqarghan < pilanliq tughut > heqqidiki
höjjetliride yene Xitaylarning yerlikler bilen toy qilishimu teshwiq
qilinghan bolup, eger bir Xitay yerlik biri bilen toy qilsa, yerliklerge
oxshashla ikki perzent körüsh hoqoqigha erisheleydighanliqi bayan qilinghan.
8. < Pilanliq tughut Siyasiti > ni Ijra Qilish Jeryanida Meydangha Kelgen
Echinishliq Tiradigiyeler Xitay hakimiyitining yillardin buyan Sherqiy
Türkistanda yerlik xelqqe qarita pilanliq tughut siyasitini yolgha qoyush
jeryanida insan qélipidin chiqqan qebih usollarni qollunup kéliwatqanliqi,
tibbi xadim we tibbi eslihelerning süpetsizliki we ölchemsizliki, shundaqla
mohitning nacharliqi tüpeylidin, mejburi tughut cheklesh we bala aldurush
opiratsiyéliri jeryanida köpligen anilarning hayatidin ayrilip
qéliwatqanliqi, hemmimizge ayan bolup kelmekte.
Nöwette Germaniyege siyasi panahliq tilep turiwatqan Helchibüwi isimlik bir
Uyghur hanimning bayan qilishiche, Xitay hökümiti " pilandin sirt hamile
qalding " digen sewep bilen bu hanimni mejburi dohturhanigha yalap apirip,
mejburi opiratsiye qilip, uning qursighidiki 6 ayliq balisini éliwetken.
Shuküni bu hanim bilen birge yene 3 ayalmu ohshash sewep bilen mejburi
opiratsiye qilinghan bolup, opiratsiye sharaiti we dohturlarning muamilisi
intayin qopal bolghachqa, opiratsiye jeryanida bir qazaq ayal neq meydandila
qansirap ölgen, öpiratsiye qilinghan bashqa hanimlarningmu héli uzunghiche
salametliki eslige kelmigen we tohtimay qansiraydighan ehwalgha chüshüp
qalghan.
Xitay hökümitining héchqandaq tibbi shert – sharaitni hazirlimay turupla
Uyghur ayallirini mejburi tughut cheklesh we bala aldurush opiratsiyesi
qildurghanliqi, kommunist Xitay hakimiyiti aldida Uyghur xelqining héchbir
insani qimmitining yoqluqini, siyasi meqsetke yétish üchün Uyghur
ayllirining hayati bilen oynishiwatghanliqini ispatlap turmaqta.
Kommunist Xitay hökümiti " pilanliq tughut siyasiti " ni emili ijra
qiliwatqan nahiye we yéza – bazar derijilik mensepdarlargha bolghan
bashqurushni we jazalash tedbirlirini kücheytish arqiliq ulargha maddi we
siyasi jehettin qattiq bésim peyda qilip, ularni pütün jan – jehli bilen "pilanliq
tughut siyasiti"ni ijra qilishqa mejburlighan. Xitayning buhil bésim
siyasiti tüpeylidin, Yillardin buyan Sherqiy Türkistanning yéza–
qishlaqlirida Xitayning "pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qiliwatqan
mensepdarlarning xelqqe qaratqan pozitsiyesining intayin qopal we qebihligi
hemmimizge ayan. Bu mensepdarlarning ichide kompartiyege bolghan
sadaqetmenlikini körsütüsh üchün jénini atighan bézi qizilpachaq "pidayilar"ni
hisapqa almighanda, xéli köp sandiki yéza – kenit kadirliri xizmitidin
ayrilip qlishtin we iqtisadi, qanuni jehettin ziyan tartip qélishtin ensirep,
Xitay hökümitining "pilanliq tughut siyasiti"ni qattiqqolluq bilen ijra
qilishqa mejbur bolmaqta. Hetta héli köpligen yéza – kenitlerde pilanliq
tughut xizmitige mesul kadirlar "pilanliq tughut siyasitige qarshi chiqti "
digen sewep bilen puhralarni halighanche tutup solaydighan, urup
qiynaydighan ehwallar hélila omomliship qalghan. Insanlarning qanuni we
kishilik heq – hoqoqlirini depsende qilidighan buhil hadisiler, yerlik
xelqning "pilanliq tughut tarmaqliri"gha we "pilanliq tughut xadimliri"gha
bolghan öchmenlikini we ghezep – nepritini hessilep ashurmaqta. Buseweptin,
Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda 1988 – yili "pilanliq tughut siyasiti"ni
resmi yolgha qoyghandin buyan, köpligen rayonlarda yerlik xelqning we Xitay
hakimiyitige qarshi yoshurun küchlerning qilmish – etmishliri chekidin
ashqan "pilanliq tughut" tarmaqlirigha we xadimlirigha zerbe bérish
heriketliri kündin – künge köpeymekte. Mesilen, nöwette Germaniyening
München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan Ömerjan Iminning bayan
qilishiche, 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni etigen saet 10 da, Aqsudiki
milliy qarshiliq körsütüsh küchliri Xitay hakimiyitining Toqsu nahiyiside "
pilanliq tughut siyasiti "ni ijra qilish jeryanida Uyghurlargha qaratqan
insan qilipidin chiqqan wehshi qilmishlirigha naraziliq bildürüsh meqsidide,
Toqsu nahiyilik pilanliq tughut kométitining binasini, Ürümchi – Qeshqer
tashyol köwrükini we Aqsu wilayetlik teptish mehkimisi binasini birla
waqitta bomba qoyup partilitiwetken. Bu weqening kélip chiqish sewebi mundaq
bolghan: 1994 – yili Aqsu wilaitige qarashliq Toqsu nahiyisi " Xin Jiang
Uyghur aptonom rayoni boyiche pilanliq tughut sinaq nahiyisi "qilip
bekitilgen bolup, nahiyidiki pilanliq tughut tarmaqliri yerlik xelqqe qarita
intayin chekidin ashqan cheklesh tedbirlirini yolgha qoyghan. 94 – yili 2 –
ayning 15 – küni Toqsu nahiye Ögen yézisining Xaliqtam kentide hökümetning
pilanliq tughut xadimliri "pilandin sirt hamile qalghanlarni tekshürüp
éniqlash" herikiti qozghighan, tekshürüsh jeryanida, hamile qalghinihga 9 ay
bolghan Chölpiyem isimlik Uyghur ayal tutulup qalghan. Nahiyilik pilanliq
tughut komititining bashliqi Helchem Mirawudun Cholpiyemning éri Hashim
ahunni derhal 3000 yuan iqtisadi jerimane töleshke, ayalining qursighidiki 9
ayliq balisini chüshürüwétishke qistighan. Hashimahun jerimane töleshke
pulining yoqliqini éytqanda, hökümet xadimliri uning déhqanchiliqqa ishlitip
kéliwatqan bir kalisi bilen bir ishigini we shundaqla hayat kechürüsh üchün
öyide saqlawatqan bughdiyini mejburi satquzghan, bu elemge chidimighan
Hashimahun bala – chaqisini tashlap, bir kechidila bashqa yurtqa sersan
bolup qéchip ketken. Hökümet xadimliri uning ayali Cholpiyemni tutup, uning
qursighidiki balisini mejburi halda alduruwétish üchün dohturhanigha yalap
aparghan. Cholpiyem opiratsiyedin burun dohturhanidin qéchip chiqip,
mehellisidiki qewristanliqqa bérip yoshurunuwalghan we shuküni
qewristanliqta boshunup, balisining kindikini özi chishlep üzüp, kiyim –
kechekliri bilen balisini mudapiye qilghan. Emma u ertisila uni izdep yürgen
" pilanliq tughut xadimliri "ning qoligha chüshüp qalghan. Hökümet xadimliri
uni balisi bilen qoshup nahiyege yalap aparghan. Nahiyilik pilanliq tughut
komititining bashliqi Helchem Mirawudun Cholpiyemning yéngi tughulghan
bowiqini anisining aldidila boghup ölturgen. Bu dehshetni körgen cholpiyem
hushsizlinip yétip qalghan we anche uzun ötmeyla azap bilen ölüp ketken. Bu
weqe, Toqsu xelqining hökümetke we pilanliq tughut tarmaqlirigha bolghan
qattiq öchmenlikini qozghighan, netijide 1994 – yili 7 – ayning 18 – küni
bir gurup mujahit Toqsu nahiyilik pilanliq tughut komititining binasini
bomba bilen partilitiwetken. Buhil hadisiler Sherqiy Türkistanning hemmila
rayonlirida omomi yüzlük halda yuz berip kelmekte.
Xitay hökümitining höjjetliride. Yeziliq hökümetlerning omomiy meblighining
20 pirsentini mexsus pilanliq tughut xizmitige serip qilish kerekligi
otturigha qoyulghan bolup, bu,Xitay hakimiyitining Uyghurlarning noposini
azaytishni aldinqi pilangha qoyghanliqini we yerlik xelqning iqtisadi
jehettin ronaq tépishini héchbir zaman nezerge almighanliqini éniq körsütüp
turmaqta. Yillardin buyan Sherqiy Türkistandiki yéziliq hökümetlerning su
inshati qurulushi élip bérish, yol yasash, bozyer échish ... qatarliq asasi
qurulushlargha salidighan meblighi bolmighachqa, Uyghur déhqanlarni her yili
hashargha sélip, 2 – 3 aylap mejburi halda heqsiz emgekke sélip
kéliwatqanliqi, uning üstige yerlik déhqanlargha sélinghan baj –
séliqlarning yildin – yilgha köpüyüp, türining 30 din ashqanliqi hemmige
ayan bolup kelmekte. Dimek, Sherqiy Türkistandiki yerlik Uyghurlar ach –
yalingachliq ichide jan talishiwatqan bir peytte, Xitay hakimiyitining "pilanliq
tughut" niqawi astida yerlik xelqning iqtisadi yükini hessilep
ashuriwatqanliqi, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda milliy ziddiyet
we toqunushlarni ulghaytish üchün gherezlik halda qutiratquluq
qiliwatghanliqini körsütüp turmaqta.
Yéqinda Hoten wilayetlik partikom we memuri mehkime teripidin " pilanliq
tughut xizmitini yenimu kücheytish heqqide qarar > élan qilnghan bolup, bu <
qarar > ning 6 – maddisida, Uyghurlarning < pilandin sirt > hamile
qélishining aldini élish üchün, kenitlerde ayda bir qétim öymu – öy ziyaret
qilip, ayallarning hamile qalghan yaki qalmighanliqini tekshürüp turush
tüzümini emilileshtürüsh kérekligi, hamile qélishning aldini élish halqisi
sélinghan ayallarning bashqa jaylargha berip halqini mexpi alduruwétishining
qattiq aldini élish lazimliqi, halqini aldurushqa toghra kelse jezmen
nahiyilik yaki yéziliq < pilanliq tughut ponkitliri > ning testiqini élishi
kérekligi, eger her derijilik dohturhanilar pilanliq tughut komititliri
teripidin halqa sélinghan ayallarning halqisini éliwetse, ularning qattiq
jawapkarliqini sürüshtürüsh, buni qilghan dohturni xizmitidin heydep, 10
ming yuan jerimane qoyush, shehsi dohturhanilar bolsa tijaret kinishkisini
emeldin qalduruwétish lazimliqi bayan qilinghan. Mez kur maddida yene, <
yézilarda 3 bala tuqqan ayallarni jezmen menggü tughmasliq opiratsiyesi
qildurush kérek > dep alahide tekitlengen.
Yuqarqi maddidin shu éniq körünüp turuptuki, Xitay hökümiti Uyghur xelqining
neslini yoqutush üchün insan qélipidin chiqqan fashistik usollarni
qollunushqa bashlighan. Ular bir tereptin dohturhana we tibbi xadimlargha
siyasi we iqtisadi jehettin qattiq bésim ishlitip, ularni hökümetning <
pilanliq tughut siyasiti > ni qattiqqolluq bilen ijra qilishqa qistisa, yene
bir jehettin Uyghur yéza ayallirini huddi mehbuslardek qattiq nazaret
astigha élip, mejburi halqa saldurush, mejburi tughmasliq opiratsiyesi
qildurush, herküni közige kiriwélip mejburi tekshürüsh qatarliq usollar
bilen ippetlik Uyghur ayllirigha rohi jehettin azap élipla kelmestin, belki
ularning salametlikigimu jiddi tehdit sélishqa bashlighan. Chünki
maqalimizning bash qismida bayan qilip ötkinimizdek, Sherqiy Türkistanning
yéza – qishlaqlirida tibbi xadim we tibbi esliheler kamchil, ularning kespi
sewiyesi töwen, dohturhanilarning mohiti pewquladde nachar bolghini üchün,
hökümet tarmaqliri Uyghur yéza ayallirini türküm –türkümlep mejburi
tughmasliq opiratsiyesi qildurush, qursighidiki balini opiratsiye bilen
mejburi alduruwétish jeryanida köpligen Uyghur ayallirining qansirap
hayatidin ayrilghanliqi bir emiliyet. Mesilen, merkizi orgini Germaniyediki
< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning hewirige asaslanghanda,
ötken yili 6 – ayning 20 –küni tughush aldida turghan 28 neper Uyghur ayal
Qeshqer Peyzawat nahiyilik pilanliq tughut xadimliri teripidin nahiyilik <
tughut cheklesh dohturhanisi > gha mejburi halda élip kélingen. Bu ayallar
hökümet belgilep bergen < pilandin sirt > hamile qalghini üchün, dohturhana
bularni bir – birlep opiratsiye qilip, hemmisining balayatquchini kesip
éliwetken, shuning bilen birge bu ayallarning qursighidiki 7 – 8 ayliq
bowaqlarnimu öltürüp élip tashliwetken. Opiratsiye jeryanida bu ayallarning
ichidiki Qemberhan, Mukerremhan, Aytullahan, Sopiremhan, Nurbiye Henim,
Hörnisahan, Aminemhan qatarliq 7 nepiri neq meydandila qansirap ölgen, bu
ayallarning chongi 34 yash, kichigi bolsa 25 yashta bolup, ular Peyzawat
nahiyisining herqaysi yéziliridin tutup kélingen. Undin bashqa yene 1991 –
yili Sherqiy Türkistanning Qaraqash nahiyisidila mejburi tughut cheklesh
opiratsiyesige zorlanghan ayallarning sani 18 ming 765 neper bolup, bu, shu
nahiyidiki tughut yéshidiki Uyghur ayallirining yérimini teshkil qilghan.
1992 – yili biryil ichide Sherqiy Türkistanning Toqsu nahiyiside hökümet
organliri teripidin mejburi dohturhanigha yalap apirip qursighini yerip
balisi élinghan ayallarning sani 846 neperge yetken bolup, bu ayallarning 90
pirsentidin köpireki opiratsiyedin kéyin késelge giripdar bolup, emgek
iqtidaridin ayrilghan yaki nerwisi éliship qalghan. Opiratsiyedin kéyin 17
neper Uyghur ayal 3 ay ichide ölüp ketken.
Yene mesilen,Turpan shehiride olturushluq, Heyrinisahan isimlik 32 yashliq
Uyghur ayal, 99-yili 11-ayda, Ehmetjan isimlik 36 yashliq bir kishige yatliq
bolghan. Eslide bular ilgiri bir qétim toy qilghan bolup, her ikkisining
ilgiri turmush ortaqlighidin birdin perzenti bar iken. Lékin u balilar hazir
ular bilen birge emes bolup, Ehmetjanning oghli ilgiriki ayali bilen
turidiken, Heyrinisahanning qizi apisining aldida iken. Ular “ikkimiz
yéngidin toy qilduq, uning üstige hazir aldimizda turidighan perzentimiz
bolmighandin kéyin hökümet ruhset qilar” digen umidte, bir perzentlik bolush
qararigha kilishken, likin heyrinisahan qorsaq koturup, besh ayliq bolghanda
pilanliq tughut xadimi tekshürüp kirip,” pilandin sirt hamile bopsiz, balini
derhal alduriviting”-digen, er u ayal ikkisi, munasivetlik orunlargha bérip,
ehvalni chüshendürgen, qanche yélinip yalvurghan bolsimu önimi bolmighan.
Pilanliq tughut xadimliri künde kilip balini aldurivitishke qistighan.
Erning idarisidikiliri eger balini aldurivetmise uni ishtin
heydeydighanlighini iytqan. Heyrinisahanning yöldishi amalsiz balini
aldurivitishke qoshulghan. Lékin Heyrinisahan balini tughush arzusi bek
küchlük bolghachqa, ikkisi meslihetliship, erni mesuliyettin halas qilip,
xizmitini saqlap qélish üchün ikkisi hazir vaqtinche ajrishidighan,
Heyrinisahan bashqa yerge qéchip bérip oghurluqche tughidighan, kéyin ish
bésiqqanda qayta yarishivalidighan bolghan. Şu arqili balinimu, erning
xizmitinimu saqlap qilishni oylighan Heyrinsahan, her qandaq éghirchiliqqa
chidap, balini saq-salamet tughush qararigha kelgen. Ular rastinla ajrashqan
ve Heyrinisahan oghurluqche yénggish üchün Pichan nahiyisidiki bir
tuqqunining öyige ketken. Bir ay ötkende, Turpandiki héliqi pilanliq tughut
xadimi, izdep yurup, Heyrinisahanni Pichandiki yushurunup turghan jayidin
tépivalghan ve derhal Turpangha bérip balini aldurivétishke qistighan.
Heyrinisahan yene qéchip, Tohsun nahiyisidiki bir tuqqinining öyige
yushurunghan, aridin bir yirim ay ötkende yene ashkarilinip qélip, ahirqi
qétim Turpandin 300 nechche kilomitir yiraqliqtiki, Qarasheherge qarashliq
bir taghliq rayonda charvichiliq qilidighan yene bir tuqqinining öyige kilip
panahlanghan. Kim bilsun, Heyrinsahanining ay-küni yéqinliship qalghan bir
peyitte, héliqi Turpanliq pilanliq tughut xadimi bu yernimu bilivalighan. Bu
qétim u ikki saqchini birge élip kelgen bolup, Heyrinisahanining yélinip
yalvurushliri, nale -peryadigha qulaq salmay, uni huddi jinayetchilerdek
mejburi yalap, Turpangha élip kilip, dohturhanining opiratsiye böümige
tapshurup bergen. Dohturlar uni tughut karvitigha baghlap, hamile öltürüsh
okuli urghan. Esli balining tughulishigha besh-alte künla qalghachqa, okul
tesir qilmay bala tirik tughulghan. Bala oghul iken. Dohturlar buvaqqa yene
bir qitim okul urup, bu behitsiz buvaqni anisining köz aldida ültürgen!
Perzentini yoruq dunyagha köz achturush üchün, hisapsiz bedellerni tölep
yene arzusigha yételmigen bichare ana bu dehshetlik pajiege berdashliq
birelmey nirvisidin adiship qalghan. Şu kunlerde Turpangha barghan her
qandaq Uyghur bu échinishliq hikayini anglaydiken.
Nöwette Germaniyening München shehride siyasi panahliq tilep turiwatqan we
hazirche ismini ashkarilashni halimighan bir Uyghur dossent dohturning bayan
qilishichimu, hazir Sherqiy Türkistanning herqaysi jayliridiki dohturhanilar
bir insanni opiratsiye qilishqa kéreklik bolghan shert – sharaitlarni
hazirlimay turupla Uyghur ayallirini türküm – türkümlep mejburi tughmasliq
opiratsiyesi yaki balini élip tashlash opiratsiyesi qildurghachqa,
opiratsiye jeryanida we opirarsiyedin kéyin ölüp kétish we éghir késelge
giripdar bolup qélish nisbiti intayin yuquri iken. Mezkur shehis, Xitayning
buhil qilmishining tibbi ehlaqqa we insani heq - hoqoq pirinsiplirigha éghir
derijide xilap ikenlikini, emma Xitayning bu jehette héchbir tedbir almay
kelgenlikini, Uyghur ayallirini gherezlik we meqsetlik halda ölümge
qistawatqanliqini bayan qilmaqta. Hetta Xitay hökümiti téximu heddidin éship,
nahiye, yéza we kenit derijilik < pilanliq tughut > tarmaqlirigha
hökümetning < pilanliq tughut > siyasitige xilapliq qilghuchi Uyghur
ayallirini halighanche tutush, solash we hetta urup – qiynash hoqoqinimu
bergen bolup, bu seweptin hazir Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqlirida
atalmish < pilanliq tuhut xadimliri > ning hamile qalghan Uyghur ayallirini
tayaq – toqmaqlar bilen mejburi halda heydep dohturhanigha apiridighan, buni
azdep, < pilandin sirthamile qalghan ayallarning erlirini tutup baghlap
birnechche künlep solap qoyidighan we < jerimane > digen namda öylirini
ahturup charwa – mallirini we mal –mülüklirini bulap élip chiqip kétidighan
échnishliq menzire héli omomliship qalghan.
Xitay hökümiti Sherqiy Türkistanda Uyghurlargha qarita < pilanliq tughut >
ni yolgha qoyghan 88 – yilidin buyan, her derijilik hökümet tarmaqlirining
asasliq küchini bu ishqa merkezleshtürüp, hesh – pesh digüche Sherqiy
Türkistanning pütün yéza – qishlaqlirini atalmish < pilanliq tughut
komitetliri > we pilanliq tughut xadimliri qaplap ketken hemde bu jehettiki
teshwiqatining köpligidin Sherqiy Türkistanning yerlik xelqi < pilanliq
tughut > digen bu shoar astida yétip – qopushqa mejbur qalghan idi. Mesilen,
Xitay hökümiti teripidin neshir qilinghan < Xin Jiang yilnamisi > namliq
kitapta bayan qilinishiche, 88 – yilidin 95 – yilining ahirighiche bolghan
mezgil ichidila Sherqiy Türkistanda 13 ming 786 her derijilik < pilanliq
perzent körüsh jemiyetliri > qurulup bolghan, Sherqiy Türkistandiki
yézilarning 95 pirsentide, kenitlerning 91 pirsentide buhil jemiyetler
qurulup bolghan, uning üstige Sherqiy Türkistandiki her derijilik < ayallar
birleshmisi > we dohturhana we milliy shipahanilarghimu < pilanlit tughut >
ni bashqurush salahiyitini bergen.
Kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qarita < pilanliq
tughut siyasiti > ni yolgha qoyush jeryanida insan qilipidin chiqqan wehshi
usollarni qollanghini üchün, bu siyasetke qarita yerlik xelqning
naraziliqining we qarshiliqining barghansiri küchiyiwatqanliqini, hetta bir
qisim mujahitlar guruppisining atalmish < pilanliq tughut komititliri > we <
pilanliq tughut xadimliri > ni zerbe bérish nishani qiliwatqanliqi bir
emiliyet. Eger heqiqeten Xitay hökümitining metbuatlirida bayan
qilinghinidek, ularning rastinla Sherqiy Türkistandiki milliy zidiyet we
toqunushlarni peseytish niyiti bolsa idi, uchaghda Sherqiy Türkistandiki
milliy zidiyet hem toqunushlarning küchüyüp kétishige sewepchi bolup
kéliwatqan asasliq amillarning biri bolup kelgen atalmish < pilanliq tughut
> siyasitidin waz kechishi, héch bolmighanda bu siyasitini yürgüzüsh
jeryanida yolgha qoyup kéliwatqan wehshi usollirini biraz yumshutushi kérek
idi, emma Xitay hökümitining yuqarqi < qarari > din shu melum bolup
turuptuki, Xitay hökümiti eksiche bu jehettiki siyasitini yenimu kücheytish
arqiliq, Sherqiy Türkistanda ténichsizliq peyda qilishqa urunup kelmekte.
Éniqraq qilip eytsaq, aghzida bolushiche < ténichliq > we < muqimliq > ni
tekitlep, emiliyette bolsa emili heriketliri arqiliq ténichsizliq we
muqimsizliq peyda qilip kelmekte hemde < mal igisidin oghri küchlük >
digendek, ichki jehette we xelqara sorunlarda ténichliqperwer Uyghur xelqini
< topilangcilar > we < muqimsizliq peyda qilghuchilar > dep qarilashqa
tiriship kelmekte. Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistanda yerlik xelqqe
qaratqan "pilanliq tughut xizmiti"ge bunchiwala ehmiyet berip kétishtiki
meqsidi qandaqtur özliri éytqandek < noposni tézginlep, Uyghur helhining
turmush sewiyesini yuquri kötürüsh > bolmastin, belki siyasi, iqtisadi we
ijtimayi jehette Xitay hakimiyitining béshigha bala boluwatqan 1 milyart 300
milyon Xitayning melum qismini Sherqiy Türkistangha yerleshtürüsh arqiliq,
ichki ölkiliridiki noposning zichliqini töwenlitishtin ibaret.
Ahirida shuni qisturup ötmekchimenki, Uyghur xelqi hergizmu Xitay
hakimiyitining yalghan – yawidaq teshwiqatlirigha aldinip, hazirqi namrat we
qalaqliq halitini bala – chaqisining köpligidin yaki Xitay hökümitining
atalmish < pilanliq tughut siyasiti > ge ehmiyet bermigenlikidin körmesliki
kérek, bizni bügünki künge chüshürüp qoyghan bala –chaqimiz emes, belki
kommunist Xitay hakimiyitining talan – taraj qilish siyasitidur! Eger biz
musteqil bir dölet bolghan bolsaq iduq, uchaghda hazirqi mol tebi’i
bayliqlirimiz bilen dunyaning eng bay döletlirining birige aylinattuq!
Shunga Uyghur xelqi bala tepishtin qorqmay, belki mustemlikichilerning quli
bolup qélishtin qorqishi kérek! Bizning bayliqimiz 100 bala tapsaqmu yétip
ashidu!
9. Sherqiy Türkistanliqlarning < Pilanliq Tughut > qa Ehtiyaji Barmu ?
kommunist Xitay hakimiyiti Uyghurlarning nöwettiki namratliqini we
behitsizlikini qandaqtur Uyghurlarning noposining köplikige we pilanliq
tughut xizmitige ehmiyet bermigenlikige baghap kelmekte. Mahiyette bolsa,
Sherqiy Türkistandiki yerlik xelqning noposi, bu rayonning mol tebiyi
bayliqi we jughrapiyélik ehwaligha baqqinimizda, Sherqiy Türkistanda
atalmish "pilanliq tughut siyasiti"ni yolgha qoyushning héchbir zörüriyiti
yoqlqini, del buning eksiche, bu rayondiki yerlik xelqlerning noposini
birqanche hesse ashurush kéreklini ispatlap turmaqta. Mesilen, Xitay
hökümitining resmi statiskilirida Sherqiy Türkistanning omomi yer medani 1
milon 600 ming kuwadirat kilometir bolup, Xitayning omomi yer meydaninin 6
den 1 qimini teshkil qilidu. Sherqiy Türkistanni bashqa jaylargha
sélishturghanda Xitayning 16 Je Jiang ölkisige, 3 Fransiyege, töt yérim
Yaponiyege toghra kélidu. Sherqiy Türkistan chongluq jehette dunya boyiche
19 – orunda turidu. Xitay hökümitining statiskilirida bayan qilnishihe,
bügün Sherqiy Türkistandiki Uyghur, Qazaq, Qirghiz ... qatarliq yerlik
milletlerning toplam noposi 10 milyon etrapida, eger biz Sherqiy
Türkitanning omomi yer meydanini bu noposqa chashsaq, uhalda herbir kishige
tehminen 0.16 kuwadirat kilometdin toghqa kélidu. Uning üstige Sherqiy
Türkistan yerasti qézilma bayliqi mol, térilghu yerliri munbet, türlük
sümlük, miwilik del – derehlerge tolghan güzel bir makan. Xitay hökümiti
teripidin neshir qilinghan < Xin Jiangning tebiy bayliqliri > digen kitapta
kösütilishiche, Sherqiy Türkistanda hazir tériqchiliq qilishqa bolodighan
térilghu yer kölümi 300 milyon modin köpirek bolup, buni Sherqiy
Türkistanning yerlik xelqighe chachsaq 30 modin toghra kélidu, mahiyette
bolsa hazir Sherqiy Türkistanda Uyghurlar birqeder zich olturalashqan jenobi
rayonlarda, kishi béshigha uyaqta tursun, herbir emgek küchige toghra
kélidighan térilghu yer kölimi 1 moghimu yetmeydu. Yuqarqi kitapta Sherqiy
Türkistanda yene échishqa bolidighan térilghu yer kölimi 240 milyon modin
köpirek dep bayan qilinghan. Emma Sherqiy Türkistandiki atalmish <
ishlepchiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polikning
igelliwalghan térilghu yer kölimila 13 milyon 900 ming mo bolup, buni < Bing
tüen > ning hazirqi omomi 2 milyon 250 ming noposigha chashqandimu kishi
béshigha 6 modin köprek yer toghra kélidu, eger Xitay emgek küchlirige
bölsek nisbet tehimu yuquri bolidu. Dimek buningdin shu éniq körünüp
turuptuki, bu muqeddes tupraqning heqiqi igiliri bolghan yerlik milletlerge
tewe bolghan térilhu yerlerni Xitay köchmenliri zorluq bilen igelliwélip,
yerlik xelqning heqqini yepketken. Chünki nöwette Sherqiy Türkistanning
yerlik xelqning 90 pirsentige yéqinraqi yéza noposini teshkil qilghachqa,
térilghu yerning kamchilliqi, yerlik xelqning namratliship kétishige
sewepchi boluwatqan asasliq amillarning birige aylanghan. Uning üsige
atalmish < ishlepchiqirish qurulush bingtüeni > qarmighidiki 169 polik
Sherqiy Türkistanning asasliq su menbiyini we munbet yerlerni manapol
qiliwalghachqa, bumu yerlik xelqning dehqanchiliq ishlepchiqirishining
tereqqiyatigha nahayiti zor tosalghu bolup kelmekte.
Yenebir jehettin, Sherqiy Türkistan tebi’i bayliqining molliqi bilen
dunyaghimu meshhurdur. Bu zéminning pütün yer asti ghayet chong énirgiye
ambiri, yeni néfit, kömür ambiri diyishkimu boldu. Sherqiy Türkistanda 118
hil kann mehsulati mewjut bolup, bular 4000 din artuq kann nuqtilirigha
jaylashqan. Kömürni élip eytsaq, Xitay hökümiti teripidin neshir qilinghan <
ana yurt – altun diyar > namliq kitapta bayan qilinishiche, Sherqiy
Türkistanda éniqlap chiqilghan kömür zapisi 17 milyart 600 milyon tonnidin
köpirek bolup, kömürlük yer meydani 88 ming kuwadirat kilométir kélidu, u,
Erep Birleshme Xelipilikining yer meydanidinmu chong, bu raondiki kömür
zapisi pütün Xitaydiki kömür zapisining 3 den 1 qismini teshkil qilghan.
Xitay we chet’el alimlirining mölcherige qarighanda Sherqiy Türkistanning
néfit zapisi 60 milyart tonnidin artuq bolup, Saudi Erebistanning néfit
zapsidinmu köp iken. Undin bashqa yene Sherqiy Türkistanda mawjut bolghan 80
din artuq nahiyinin 56 sidin altun chiqidu. Yalghuz kuchar nahiyisidiki tuz
zapisila pütün dunyning 1000 yil ishlitishige yétidu. Epsuski bu göher
zéminning igisi bolghan Sherqiy Türkistan xelqining bu bayliqlardin biwaste
paydilinishi Xitay hökümiti teripidin cheklengen bolup, Xitay hökümiti <
pütün kann bayliqi döletke tewe, uni dölet birtutash achidu > digen petiwa
bilen 50 yildin buyan Sherqiy Türkistan xelqining qenini shorap, quruq
ambargha aylandurup qoyay didi. Mana mushundaq pütmes – tügimes bayliqqa ige
tirishchan, emgekchan bir millet bügünki künlükte yilliq sap kirimi 100
dollarghimu yetmeydighan < altun tawaqliq tilemchige aylinip qaldi. Chünki
herküni qaraqchining bulang – talingigha uchrawatqan bir milletning bay
bolushi esla mumkin emes. Shunga kommunist Xitay hakimiyitining bügünki
künde Uyghurlarning namratliship kétishini ularning < pilanliq ughutqa
ehmiyer bermigenliki >ge artip qoyushi néme digen külkilik – he? Bayliqqa
tolghan bu makanning hélighu 7 – 8 milyon Uyghur iken, hetta 100 milyon
Uyghurnimu baqquchiliki bar!
< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi >
< ETIC - Uyghur Tetqiqat Merkizi >
2006 – yili 8 – ayning 24 – küni
Germaniye – München
|