Sabiq Sowét Razwétkisi Uyghurlar Diyarida (1,2)

2006.05.03 RFA

Uyghurlarning teqdirini pichqan Lénin we Stalin bille. 1922 - yili. AFP

Uyghurlarning 19-We 20-Esirlerdiki siyasiy tarixi Uyghur diyari bilen uzun chégrigha ige bolghan sabiq Char Rusiye we kéyinki sabiq Sowét ittipaqining sherq siyasiti jümlidin Xitay siyasiti bilen zich baghlinishliq idi.

Sabiq Char Rusiye impériyisi 19-Esirdiki Uyghurlarning milliy musteqilliq qozghilangliri we bu qozghilanglar netijiside meydangha kelgen Ili sultanliqi, Qeshqeriye dölitining yoqitilishi bilen munasiwetlik bolsa, sabiq Sowét ittipaqi 20- esirdiki ikki Sherqiy Türkistan jumhuriyitining axirlishishigha biwasite hem wasitiliq halda baghlinishliqtur. Sowét ittipaqi özlirining pilanlirini emelge ashurush üchün razwétka organliridin ünümlük paydilanghan idi.

Arxiplar jawab bermekte

Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, bir qisim Rusiye mutexessisliri 70 yilliq idéologiyilik boyunturuqtin qutulup, öz tarixighila emes belki , bashqa milletlerning tarixighimu qaytidin baha bérishke, Sowét tüzümining eyni waqittiki siyasiy menpeetliri we gherezliri üchün öz etrapidiki we ichidiki milletlerge hem döletlerge nisbeten qandaq rezil wasitilerni qollanghanliqlirini dadilliq bilen otturigha qoyushqa bashlidi. Buninggha asas bolghan matériyal menbeliri Sowét ittipaqining ilgiri toluq mexpiy dep békitiwétilgen arxipliri bolup, 1992-yilidin étibaren Moskwa hökümiti köpligen arxip matériyallirini sirtqa achqan idi. Bir qisim Rusiye alimliri Sowét ittipaqining 20-Esirning aldinqi yérimida Uyghur éligha we Uyghurlarning musteqilliq heriketlirige qaratqan siyasitige munasiwetlik mexpiy arxiplarni tekshürüsh arqiliq bezi yéngi uchurlarni otturigha chiqirip, kishilerning eyni waqittiki mesililerge bashqidin baha bérishini hem chüshinishini ilgiri sürdi. Rusiye alimliri diqqet qilghan bir nuqta 20-Esirde Sowét ittipaqi kgb dairilirining Uyghur diyarida élip barghan alahide heriketliridin ibaret.

Moskwa musteqil döletke yol qoymidi

Rus mutexessisi W F. Néx yéqinda " NKWD ning Shijiangdiki alahide heriketliri " dégen témida bir parche maqale élan qilghan bolup, u öz maqaliside 20-Esirning 20-yilliridin taki 1949-yilighiche Uyghur diyarining Sowét -Xitay munasiwetliridiki özgiche alahidilikke ige orun bolghanliqi, uning Sowét ittipaqi bilen Xitay arisidiki tosaq rayonigha aylanghanliqini körsitidu. Aptorning tekitlishiche, Uyghur diyarining Sowét-Xitay munasiwetliridiki mundaq alahide tosaq rayonluq alahidilikige aylinishida bir qanche sewebler mewjut.

"Birinchidin" dep yazidu -Rus mutexessisi WF. Néx - "Bu jayning jughrapiyilik ehwali bolup, bu jay Sowét ittipaqi bilen 2000 kilométirdin artuq chégra liniyisige ige , Shinjiang arqiliq Sowét ittipaqining Qazaqistan, gherbiy sibiriye we Ural boylirighiche bolghan eng ichki rayonlirigha qisqa yol bilen barghili bolidu. Egerde gherbiy Xitayda düshmen armiyisi orunlashsa, ularning Sowét ittipaqida bixeter nuqtilarni qoymasliqi mumkin".

Ikkinchidin Shinjiangning milliy terkibi murekkep bolup, eyni waqitta Uyghurlarning nisbiti 60% tin yuqiri idi. Bu jayda Uyghurlardin bashqa yene Qazaq, Qirghiz, Xitay qatarliq milletlerning bolushi.

Aptor bu seweblerning muhimlirining birining bu ölkining ishlirigha Yaponiye we Engiliyening aktip arilishishqanliqi ikenlikini körsitidu ."Ene shundaq tereplerni nezerge alghan Sowét ittipaqi hökümiti 20-Esirning 30-40-yillirida bu jayda Uyghurlaning Sowét ittipaqigha qarshi otturidiki bir döletning qurulushigha we Sowét hakimiyitige qarshi Aqlarning hem basmichilarning hujum qozghap, chégrinining bixeterlikige tehdid élip kélishi we ularning Uyghur diyarigha siyasiy jehettin tesir körsitishige yol qoymasliqni qarar qildi".

Rus alimining ashkarilishiche, Sowét ittipaqi rehberlik qatlimida Uyghur diyarining teqdirige munasiwetlik türlük köz qarashlar arisida uzun mezgil munazire bolghan. Bu munaziriler netijiside axiri, Uyghur, Qazaq qatarliq yerlik xelqlerning musteqilliq idiyilirini, hetta ular kommunizm bayriqini kötürüp chiqishidin qetiy nezer qollimasliq, uning eksiche Xitay hakimiyitining bu ölkide öz hökümranliqini saqlap qélishigha qizil armiye we chégra qoghidighuchi qoshunlarni ewetip bolsimu yardem qilish qarar qilindi.

Sowét ittipaqi armiye we razwétka xadimlirini ishqa saldi

Aptorning yézishiche, özlirini ézilgen xelqlerning nijat yultuzi dep jar sélip, kommunistik partiye hem kommunizmning ulughluqini teshwiq qilip, kishilerni bu idiye üchün jan pida qilishqa dewet qilghan Lénin rehberlikidiki Sowét Rusiyisi tunji qétim 1921-yili mezkur qarar boyiche Uyghur éligha herbiy qoshun ewetti. Bu chaghda Uyghur diyarigha 50 mingdin artuq Char padishah jengchi-ofitsirliri, qachaqlar qéchip kéliwalghan idi. Qozghilang kötergen Aqlarning Dutop, Annénkop we Bakich, Nowikop we Shishkina qatarliqlarning qoshunliri général Bakichning qomandanliqida Xitay hakimiyitige boy sunmidi.

Aptorning otturigha qoyushiche, Aqlarning bu qoshuni Uyghur diyarini baza qilip Sowét Rusiyisige qayturma zerbe bermekchi boldi. Öz hakimiyitidin ensirigen ölkidiki Xitay hökümitining béshi hésablinidighan Yang zéngshing Sowét hökümitidin yardem soridi. Netijide, 1921-yili 17-mayda " Türkistan fronti qomandanliq shitabi bilen Shinjiang hökümiti arisida Bakich we Nowikop qomandanliqidiki Aqlarning qachaq armiyisini birlikte yoqitish üchün Xitay térritoriyisige qizil armiyini kirgüzüsh heqqidiki kélishim" dep atalghan bir toxtam tüzüldi. Ene shu kélishimge asasen 1921-yili 5-6-aylar we küz mezgilide Sowét qizil armiyisi Uyghur diyarida ikki qétim herbiy heriket élip bardi hemde général Bakichni yoqatti.

Uyghur razwétchikining pajiesi

Rus mutexessisliridin Barmin we bashqilarning qarishiche, eyni waqitta Uyghur diyarigha qéchip kelgen Sowét Rusiyisige, kommunizgha qarshi turghan Aqlar Sowét Rusiyining Ottura Asiya we Yette sudiki hemde Gherbiy Sibiriyidiki hökümranliqigha nisbeten éghir tehdid salghan bolup, ularning pilani waqti kelse, Uyghur diyarida küch toplap we herbiy teyyarliq élip bérip, qaytidin yette su , Ottura Asiya rayoni we gherbiy sibiriyige bésip kirip, musteqilliq jakarlash idi . Ular bu pilani üchün yerlik Uyghur, Qazaq, Qirghiz we Özbék qatarliq musulmanlarning yardimige érishishke köp heriket qilghan. Bu ehwal eyni waqitta Sowét Rusiyisining razwétka organliri teripidin tekshürülüp turghan bolup, Sowét Rusiyisi razwétka organliri aq armiye qomandanliridin Dutopni yoqitish üchün yerlik Uyghur, Qazaq, tatarlardin paydilanghan.

Yette su Uyghurliridin chiqqan Maxmut Ghojamyarop Sowét Rusiyisining razwétka organliri teripidin mexpiy Ghuljigha ewetilip, kommunistlargha qarshi armiyining qomandani Dutopning yénigha kirgüzülgen. Bu adem Ataman Dutopni öz qoli bilen étip öltürüp, Sowét ittipaqida dang chiqarghan hetta Sowét Rusiyisi "KGB sining atisi" dep hésablanghan Drjinskiyning saet we tapancha bilen mukapatlishigha érishken. 30 -yillarda ataman Dutopning ademliri Maxmut Ghojamyaroptin intiqam élish üchün , bir kéchide uning ayali we perzentlirini öltürüwetken idi. Eng pajielik yéri shuki, Sowét Rusiyisi üchün barliqini we ailisini qurban qilghan bu Uyghur razwétchiki 1937-yili özi xizmet qilghan Sowét hökümiti teripidin "xelq düshmini" dep qolgha élinip, yene shu Sowét NKWD dairiliri ( KGB ning deslepki nami) teripidin étip tashlanghan.

30 – 40 – yillarda Uyghurlarning teqdirini pichqan Sowét ittipaqi rehberliri. Otturisidiki Stalin. Uning ong teripidiki herbiy formidiki kishi dölet mudapie ishliri rehbiri, Shinjiang mesilisini tetqiq qilish mexsus komissiyisining bashliqi warshilow. AFP

Ötken esirning 30-yillirida Uyghur diyarining siyasiy weziyitide jiddiy özgirishler yüz berdi. Yang zéngshing we jin shurén qatarliq Xitay militaristlirining Uyghurlargha qaratqan "nadan qaldurush" " tashqi dunyadin qamal qilish" siyasiy taktikiliri axiri bazar tapalmay qaldi. 1931-yili, Qumul taghlirida Uyghurlar özlirining zorawanliqqa qarshi qozghilangliri bashlash bilen mezkur qozghilangning tesiri astida pütün Uyghur diyarida keng kölemlik milliy azadliq heriketliri ewji élip, peqet ürümchidin bashqa jaylarning hemmisi dégüdek qozghilangchilar qoligha ötti. Mana mushundaq zor özgirish Uyghur diyarigha qoshna Sowét ittipaqigha tesir körsetmey qalmidi. Moskwa dairiliri qaytidin Uyghur diyarining siyasiy teqdirige munasiwetlik chare-Tedbirlerni élip, buning üchün razwétka organlirini ishqa saldi.

Sherqiy Türkistan jumhuriyiti Moskwani endishige saldi

20-Esirning 30-yillirida kötürülgen keng kölemlik qozghilanglar netijiside ürümchidiki Xitay militaristlirining hökümranliqidiki jaylardin bashqa pütün Uyghur diyari qozghilangchilar qoligha ötti. 30-yillarda Uyghur diyarining herbiy siyasiy weziyitige tesir yetküzidighan asasliq üch xil küch mewjut bolup, ular Xoja Niyaz hajimni bayraq we qomandan dep tonughan Qumul-Turpan hem tengritaghlirining jenubiy qisimlirini kontrol qilghan Uyghur qozghilangchiliri, ma jungyingning bashlamchiliqidiki tunggan qoralliq küchliri we jyang péyyü|en bashchiliqidiki ili wilayiti dairisidiki Shéng Shiseyge qarshi Xitay herbiy küchliri bolup, bu üch xil küch jin shurénni aghdurup ölke hakimiyitini igiliwalghan Shéng Shiseyge qattiq tehdit salghan idi.

Mezkur üch küchning közligen meqsetliri ayrim bolup, jyang péyyü|en bashchiliqidiki Xitay herbiyliri peqet ölke hakimiyitini igilep, ölkini Xitay merkizi hökümitige boysundurushni arzu qilsa, tunggan ma jungying Uyghurlar bilen birliship islam döliti qurimen dep jar salsimu, emma u öz qoshunliri Xitay gomindang merkiziy hökümitige tewe 36-Diwiziye dep atighan hemde Uyghurlarning musteqil Sherqiy Türkistan jumhuriyiti qurushigha qarshi turghan idi.

Uyghur qozghilangchiliri qismen Qirghiz qozghilangchilirining birlishishi astida 1933-yili 12-noyabir küni Qeshqerde sabit damolla rehberlikide Sherqiy Türkistan islam jumhuriyiti resmi qurulghanliqi jakarlinip, inqilabqa ishtirak qilghan Abduqadir hajimning eslimisidin melum bolushiche, jenubtiki Qeshqer, Hoten, Aqsu qatarliq wilayetlerde Sherqiy Türkistan jumhuriyitining bayriqi chiqirildi.

Krémil Uyghurlarning musteqilliqini qollimasliqni qarar qilghan

Sowét ittipaqining Ottura Asiya rayonigha qoshna bolghan Uyghur élidiki bu xil özgirishlerni közitip turghan krémil rehberliri 1933-yili 6-ayning 27-küni Sowét Rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti dölet mudapie komitétining reisi Worshilowning rehberlikide " Mexsus Sowét ittipaqining Shinjiang siyasitini tetqiq qilish" komissiyisi qurdi. Shu yili 7-ayda Sowét tashqi ishlar ministirliqida merkiziy komitétning mezkur komissiyesining Uyghur diyari heqqidiki teklipliri muzakire qilindi. 1933-yili, 8-ayning 3-küni Sowét Bolshéwiklar partiyisi merkiziy komitéti Uyghur élining siyasiy teqdiri heqqide resmiy qarar maqullap, xizmet yölünüshini belgilep berdi. Bu qararda Moskwaning Uyghurlarning musteqilliq herikitini yoqitip, ölkide Xitay hökümranliqini tikleshni asasiy qilghan bolup, Uyghurlarning herqandaq musteqilliq herikitige qetiy yol qoymasliq, uning eksiche Shéng Shiseyge yardem bérish belgilengen idi.

Yéqinda élan qilinghan Rusiye mutexessisi WF Nexning "Sowét KNWD sining Shinjiangdiki heriketliri" namliq maqaliside körsitilishiche, 1931-1934-yilliridiki keng kölemlik qozghilanglar netijiside Sowét ittipaqi rehberliri milliy azadliq heriketlirini qollash bilen Xitayning bu ölkidiki hökümranliqini saqlap qélish mesilisini balans qildi. Netijide, Sowét ittipaqi kompartiyisi merkiziy komitétining worshilow bashchiliqidiki alahide komissiyesi ürümchi hökümitini qollap, ölkini Xitay terkibide qaldurushni qarar qildi. 1933-yili noyabirda ölkige Sowét qoshunliri kirgüzüldi, Sowét qoshunliri ölke armiyisi teripide turup, qozghilangchilarni meghlup qildi. Ene shu Sowét ittipaqining siyasiti tüpeylidin qozghilangchilar meghlup boldi. Sowét ittipaqining pozitisiyisi bilen Shéng Shiseyning yéngi siyasiti qozghilangchilarni parchilap, Xoja Niyaz hajim qatarliq bir qisim rehberler hökümet teripige ötti.

Aptorning bayan qilishiche, 1933-yili Uyghur diyarigha kirgüzülgen "Tarbaghatayskiy" we "Altayskiy" namidiki hemde 1937-yili kirgüzülgen Sowét qoshunliri muntizim qizil armiye qoshunliridin bashqa yene Sowét bixeterlik komitétigha biwasite qaraydighan chégra mudapie qoshunliri hem NKWD etretliridin ibaret idi. Bu mezgillerde Sowét razwétkisigha munasiwetlik herbiy we axbarat xadimliri Uyghur diyarining her qaysi jaylirida ünümlük paaliyetlerni élip barghan.

Moskwaning qararida Sowét jasuslirining teklipi asas bolghan

Rusiye tarixchisi Barminning "1918 - 1941-yilidi Sowét – Xitay munasiwitide Shinjiang" namliq kitabidiki melumatlargha tayanghanda, 1931-yili Qumul qozghilingi partlighandin ilgiri we kéyin Sowét bixeterlik organliri öz xadimlirini Uyghur élining her qaysi jaylirigha ewetip tekshürüsh élip bérip, shu jaydiki weziyetni tetqiq qilghan. Hetta, 1921-yili 4-iyun küni, Qeshqeriye qatarliq jaylarda tekshürülgen matériyallar asasida üchinchi intérnatsional teripidin teyyarlanghan Qeshqeriye-Jungghariye jumhuriyitini qurush layihisi Sowét Rusiyisi kompartiyisi merkiziy komitéti teripidin muzakire qilinghan. Rusiye Bolshéwiklar partiyisi Ottura Asiya Byurosining bashliqi Rudzuktak inqilab qozghap, Qeshqeriye-Jungghariye jumhuriyitini qurushni teshebbus qilghan bolsimu, emma Lénin qatarliq Sowét rehberliri buninggha qetiy qarshi chiqqandin kéyin bu mesile yépilghan.

Lékin, 1931-yili Qumul qozghilingi partlighandin kéyin bir qisim Sowét rehberliri Uyghur diyarida inqilab qozghashning waqti yétip keldi dep hésablap qaytidin Moskwagha teklip bergen. Mesilen, Rus alimi Barminning yézishiche, Rusiye Bolshéwiklar partiyisi Ottura Asiya biyorisining bashliqi bauman Uyghurlar diyarida omumiy yüzlük milliy azadliq heriket qozghashni teshebbus qilghan. Emma, Uyghur diyarigha razwétkigha ewetilgen bir qisim axbaratchilar buninggha qarshi chiqip, Sowét ittipaqidin qéchip kelgen Sowétke qarshi ademlerning Qeshqerge toplanghanliqi, ularning Qeshqerni baza qilip, Ottura Asiyagha hujum qilishi xewpi barliqini, uning üstige yene Engiliyining jenubtiki ishlargha ariliship, ulardin Sowét ittipaqigha qarshi paydilinishi mumkinlikini otturigha qoyghan. Sowét razwétka xadimliri yene Qeshqeriyide islam dini étiqadining küchlük ikenliki, gerche hazir inqilabni qollighan bilen kéyin belki omumiy yüzlük Sowétke qarshi keypiyatlarning küchiyip kétip, Sowét ittipaqigha paydisiz weziyet shekillinip, uni kontrol qilishning teske chüshidighanliqini ipade qilghan.

Uyghur diyarida milliy azadliq heriket arqiliq musteqil dölet qurulushini qollash terepdarliri asasliqi üchinchi intérnatsionalning mexpiy ademliri bolup, ularning ichide bir qisim Uyghurlarmu bolghan iken. Bu Uyghurlar Moskwagha Uyghurlarning inqilabini qollash tekliplirini bergen. Emma, Stalin axirqi hésabta öz jasuslirining tekliplirini qobul qilip, Uyghurlarning musteqil dölet bolushini qollimay, uning eksiche Shéng Shiseyge yardem bérip, Sherqiy Türkistan islam jumhuriyitini we uningdin kéyinki 1937-yilidiki Abduniyaz beg hem Ma Husen bashchiliqidiki qoralliq qozghilangni bashturushni qarar qildi.

Bu weqelerde Sowét razwétka organlirining xadimliri we bixeterlik qisimlirining qomandanliridin Ruslardin Ribalkin, Obuxop, Palinop, Uyghur-Qirghizlardin Qadir haji, mewlanop we bashqa onlighan ademler muhim rol oynidi. Shéng Shiseyning chégra bashqurush idarisi, amanliq saqlash idarisi dégenlerning hemmisi Sowét ittipaqining bixeterlik organlirining xadimlirining biwasite bashqurushi we arilishishi asasida qurulghan hem ish élip barghandin sirt yene Moskwa özining nurghunlighan mexpiy razwétka xadimlirining her xil salahiyette Uyghur diyarining her qaysi jaylirigha orunlashturghan. Bularning ichide 1944-yilidiki milliy azadliq inqilab mezgilide paaliyet élip barghan Sowét ittipaqi jasusliridin eli ependi, zakir ependi we iskender ependi hem mewlanop dégenler muhim rol oynighan iken.

( Umidwar).