Dunya Axbarat Erkinlik Küni We Xitaydiki Weziyeti

2006.05.04  RFA

2002-yili iyulda, Xitay saqchisi bir torxanini tekshérmekte. Xitay hökümiti nurghun pul xejlep intérnétni tosush arqiliq, xelqning erkin torgha chiqishigha tosqunluq qilmaqta. AFP

Dunya axbarat erkinlik künide her qaysi döletlerdiki axbarat erkinliki mesilisi xelqaraning diqqitini tartiwatqan mezgilde, Xitayning söz erkinliki we axbarat erkinlikige tutqan pozitsiyisi arqa-Arqidin tenqidke uchrimaqta.

"Chégrisiz muxbirlar teshkilati" bu munasiwet bilen élan qilghan doklatida, Xitayning wéytnam we shimaliy koriye qatarliq döletler bilen bir qatarda axbarat erkinlikke qattiq cheklime qoyidighan dölet hésablinidighanliqini, bolupmu intérnétning 15 chong düshmen dölitining biri ikenlikini körsetti. Emma amérikidiki "muxbirlarni qoghdash komitéti" ning bu yil békitken dunyadiki axbarat erkinliki eng nachar 10 döletning ichige Xitay kirgüzülmigen. Bu tizimlikte shimaliy koriye aldinqi orungha qoyulghan we uninggha süriye, kuba, türkmenistan we özbékistan qatarliq döletler kirgüzülgen .

Xitay hökümitining metbuatqa bolghan kontrolliqi burunqidinmu qattiq
Biz bu munasiwet bilen "muxbirlarni qoghdash komitéti" ni ziyaret qilduq. Ziyaritimizni qobul qilghan mezkur uyushmining asiya bölümi dériktori pawil diyaz, gerche Xitay bu eng nachar 10 dölet tizimliktin chüshüp qalghan bolsimu, lékin Xitayda muxbirlarning yenila chong tehdit astida ikenlikini, shundaqla Xitay hökümitining metbuatqa bolghan kontrolliqining burunqidinmu qattiq boluwatqanliqini bildürdi:

"Biz yéqinda Xitayni ziyaret qilghan mezgilimizde, Xitay we chetellik muxbirlar bilen söhbetleshtuq. Bizning buningdin alghan bir omumiy tesiratimiz, hazir Xitay hökümitining axbaratqa bolghan kontrolluqi, 1989‏- Yilidiki tyenenmén weqesidin buyanqi eng qattiq bolghan bir mezgil iken. Xitay peqet intérnétke bolghan kontrolluqni kücheytipla qalmay, radio-Téléwiziye we gézit-Jornallarnimu küchlük kontrol qilghan".

Hazir Xitay hökümitining axbaratqa bolghan kontrolluqi, 1989‏- yilidiki tyenenmén weqesidin buyanqi eng qattiq bolghan bir mezgil iken. Xitay peqet intérnétke bolghan kontrolluqni kücheytipla qalmay, radio-téléwiziye we gézit-jornallarnimu küchlük kontrol qilghan.

Muxbirlarni qoghdash komitétining asiya bölümi diréktori pawil diyaz
Pawil diyaz changshada chiqidighan "soda-sanaet kündilik géziti" ning muxbiri shi tawni misal keltürdi. Shi Tao Xitay teshwiqat ministirliqining barliq gézit-zhornallargha bolghan kontrolluqini pash qilghanliqi we 4‏ -Iyun Tianenenmén oqughuchilar herikitining 15 yilliqini xatirilesh mezmunidiki uchurlarni tarqatqanliqi sewebidin, Xitay uninggha "dölet mexpiyetlikini ashkarilashqa urunghan" dégen jinayet bilen 10 yilliq qamaq jazasi bergen idi. Buningdin sirt yene, "Newyork waqti" gézitining analizchisi jaw yen 2004‏- yili Xitay hökümiti teripidin oxshashla "dölet mexpiyetlikini chetelge ashkarilashqa urunghan" dégen eyiblesh bilen qolgha élinghan. Xitay dairiliri uni jyang zéminning herbiy komitéttiki wezipisidin istipa bérishige ait uchurlarni Newyork waqti gézitige ewetken dep guman qilghan. Lékin Xitay hökümiti téxi yéqinda yéterlik ispatlarning yoqliqidin jaw yenge bérilgen barliq eyibleshlerni bikar qildi:

" Biz hökümetning bu heriketlirini peqet chüshenmiduq. Ular jaw yenge bérilgen eyibleshlerni bikar qilip turup, uni téxiche qoyup bermidi. Biz buni peqetla adil bolmighan heriket dep qaraymiz. Esli Xitay hökümiti uni derhal qoyup bérishi kérek idi".

Pawil Diyaz sözide yene, Xitay hökümitining intérnétke bolghan kontrolluqini eyiblidi. Xitay dairiliri ötken yili 12‏- ayghiche bolghan mezgilde 32 neper muxbirni qolgha alghan bolup, buning arisida 15 ining qolgha élinishi intérnétke chétilghan iken. Xitay teshwiqat ministirliqi ötken yili yene, bir qatar yéngi belgilimilerni chiqirip, Xitaydiki intérnét shirketlirini Xitay hökümiti bilen hemkarlishishqa mejburlighan.

Intérnét torbetlirige bolghan nazaret kücheytildi

Beijingdiki öktichi zat lyu shyawbo bu heqte radiomizning ziyaritini qobul qilip, ötken bir yilning ichide Xitaydiki az bolmighan gézit-zhornallarning sezgür témilarda maqale élan qilghanliqi sewebidin zerbige uchrighanliqini körsetti. Bezi gézit-Zhornallar mejburiy toxtitiwétilgen bolsa, beziliri musadire qilinghan, shundaqla mesul tehrir we muxbirlar oxshimighan derijide jazalanghan. Lyu shyawboning éytishiche, ötken yili 9‏- ayda Xitay hökümiti intérnét uchur tarqilishi we qol téléfoni uchurlirigha qarita yéngi bir qatar nazaret qilish belgimilirini élan qilghan:

"Hazir téxi nurghun kishilerning maqaliliri chetellerde élan qiliniwatidu. Lékin élan qilinip bolghandin kéyin, Xitay hökümiti sezgür témida sözligen dep qarighanlarni bir-Birlep qolgha éliwatidu. Shi taw we yang tyenpinglar buning tipik misalliri. Bundaq ishlar jiq körilidu. Her yili dégüdek bar".

Amérikidiki "muxbirlarni qoghdash komitéti" 1981‏- yili qurulghan musteqil teshkilat bolup, bu orun dunyaning her qaysi jayliridiki axbarat erkinliki we muxbirlarning hoquqi weziyitini közitip turidu. Bu organ hökümet orunliridin héchqandaq kirim almaydu. (Peride).