Uyghur Musapirlirining Xitaygha Ötküzüp Bérilish Xewpi Xelqara Kechürüm Teshkilatini Heriketke Keltürdi

2006.04.27

Merkizi Londondiki xelqara kechürüm teshkilati seyshenbe küni élan qilghan Qazaqistan dairiliri teripidin tutup turuliwatqan we Xitaygha qayturulush mumkinchiliki bolghan Yüsüp Qadir Toxti we Abduqadir Sidiqlar heqqidiki bayanatida, bu kishiler Xitaygha qayturulsa ten jazasi yaki yaman muamilige uchrash, eger atalmish "jinayiti éghir," dep qaralsa ölüm jazasigha höküm qilinish qatarliq kishilik hoquqi éghir ziyankeshlikke uchrash xewpi mewjut, dep agahlandurdi.

Xitaygha qayturulushning xewpi

Xelqara kechürüm teshkilatining eskertishiche, ular Xitay hökümitining Qazaqistandin bu ikki Uyghurni ötküzüwélishni telep qiliwatqanliqi toghrisidiki uchurlargha érishken.

Bayanatta, "Qazaqistan dairilirining yüsüp qadir toxti we abduqadir sidiqlarni Xitaygha mejburi qayturuwétishidin endishe qilmaqtimiz we ular Xitayda ten jazasi yaki ölüm jazasigha höküm qilinish xewpige duch kélishi mumkin," dep tekitlgen xelqara kechürüm teshkilati," Qazaqistan dairilirining bu kishilerni mejburi qayturuwetmesliki, ularning aile tawabati bilen körüshüsh we adwukat tutushigha yol qoyushini chaqirimiz," deydu.

Merkizi Newyorktiki kishilik hoquqni közütüsh teshkilatining tetqiqatchisi Mékiy Spéygil, bu ikki Uyghurning Xitaygha qayturulghandin kéyin kishilik hoquqi ziyanekeshlikke uchrash xewpi endishe yaritiwatqanliqini bildürdi. Uning eskertishiche, Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida térrorizimgha qarshi turush we atalmish "üch xil küchler" ge zerbe bérishni bahane qilip, Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilmaqta.

Mékiy Spéygil "Qazaqistan hökümiti musapirlarning ten jazasigha uchrash, ölüm jazasigha höküm qilinish we adil sotlinish mümkinchiliki bolmighan bir döletke Uyghur musapirlirini qayturmasliqi kérek," deydu.

Qolgha élinish jeryani

Xelqara kechürüm teshkilatining eskertishiche, yüsüp qadir 1996 - yili Xitaydin ayrilip Qazaqistangha chiqqandin kéyin bu yerde diniy telim terbiye bilen shughullanghan we bu yil 8 - mart küni Qazaqistan dairiliri teripidin qolgha élinghan.

Kechürüm teshkilati, Abduqadir Sidiqning Qazaqistan chégra dairiliri teripidin Qazaqistangha ötüwatqanda qolgha élinghanliqini we chégridin qanunsiz kirish bilen eyiplengen tutqunning 6 ayliq qamaq jazasigha höküm qilinghanliqini bildürdi.

Xelqara kechürüm teshkilatining eskertishiche, Abduqadir Sidiq memlikettiki chéghida siyasi aktipchanliqi we köz qarishi, pilanliq tughut, hashar emgigi, Xitayning milliy siyasitini tenqidligenliqi üchün 2 ay türmide yatqan we bu jeryanda tehditke uchrighanliqtin yurtini terik étishke mejbur bolghan.

Qazaqistan elchixanisi jawab bermidi

Qazaqistan hökümiti bu ikki musapirning türmidiki ehwalini, ularning hazirghiche tutup turulush seweblirini chüshendürüp baqmidi.

Qazaqistanning washingtondiki elechixanisining axbarat emeldari bu mesilige baha bermeydighanliqini bildürmekte. Téléfonimizni alghan Qazaqistan elchixanisining siyasi we axbarat ishlirigha jawapkar bir emeldari, "bu mesilige baha bérelmeymen. Qachqunlar toghrisida méning melumatim yoq," deydu.

Uyghur musapirlarning teqdiri kishilerni endishige salmaqta
Kechürüm teshkilati charshenbe künki bayanatida, Qazaqistan dairilirini BDT musapirlar ehdinamisida öteshke tégishlik mejburiyitini béja keltürüshke chaqirip, "her qandaq kishini Xitaygha mejburi qayturuwétish, ehdinamidiki musapirlarni mejburi qayturmasliq toghrisidiki prinsipqa xilap," deydu.

Kishilik hoquqni közütüsh teshkilatidiki mékiy spéygilning eskertishiche, Xitaygha qoshna ellerdiki Uyghur musapirlarning teqdiri kishilerni endishe we qayghugha salmaqta. Pakistan hökümiti Xitaygha qayturup bergen Ismail Semetning ötken yili 10 - ayda ölüm jazasigha höküm qilinghanliqini we hazir Hüsenjan jélilning Xitaygha qayturulush xewpige duch kéliwatqanliqini tekitligen mékiy spéygil," Qazaqistan - Xitay ikki dölet arisidiki öz ara kélishimler BDT we xelqara ehdinamilarning rohigha xilap kelmesliki kérek," didi. Lékin Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida "bölgünchiler", "térrorchilar" we " diniy esbiyler" ge qarshi küresh élip bériwatqanliqini ilgiri sürmekte we bularni rayonning bixeterlikige tehdit séliwatqan küchler, dep qarimaqta.

Xitay tashqi ishlar ministirliki chin gang, seyshenbe küni shangxey guruhidiki döletlerning mudapie ministirlar yighini munasiwti bilen élan qilghan bayanatida, atalmish " üch xil küchler" ni rayonning bixeterlikige tehdit salmaqta, dep eyiplidi we bu qétimqi ministirlar yighinining bu mesilisini muzakire qilidighanliqini bildürdi. Lékin xelqara kechürüm teshkilati bayanatida, Xitay dairilirining Uyghur aptonom rayonida élip bériwatqan " üch xil küchler" ni basturush herikiti "rayonda Uyghur jemiyitini nishan qilghan éghir we omumi yüzlük kishilik hoquqi ziyanekeshlikini keltürüp chiqarmaqta," deydu.

Qazaqistan metbuatlirining ashkarilishiche, Xitay bilen Qazaqistan 1996 - Yildin kéyin imzalighan bir kélishim boyiche astana hökümiti Uyghur qachqunlirini siyasi musapir, dep qarimaydighanliqigha we Qazaqistanda ulargha BDT musapirlar ehdinamisi boyiche muamile qilinmaydighanliqigha wede bergen. Lékin Qazaqistan hökümiti hazirghiche Xitay bilen bu mezmundiki bir kélishim imzalanghanliqini ashkare élan qilip baqmidi. (Erkin)