EAST  TURKISTAN  INFORMATION CENTER

Sherqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !

MAUZULAR:

 

SH T HEQQIDE OMOMI MELUMAT

 

SHERQIY TÜRKISTAN

 

DINIY SAHIPEI

 

TARIH SAHIPISI

 

KISHILIK HOQUQ

 

IQTISADI SAHIPE

 

EDEBIYAT SAHIPISI 

 

ETIC DOKLATI

 

OSMURLER SAHIPISI

 

REAL MEDIA FILIMLER 

 

UYGUR TESHKILATLIRI 

 

ALAQE ADRISI

 

HAWARAYI 

 

ARHIP KÖRÜNÜSHLE

 

PIKIR DEPTIRI

 

DUAT ARHIBI 

 

MUHIM LINKLER  

 

   Sherqiy Türkistan Axbarat Merkizi

| |   Sherqiy Türkistan  | |  Zhunggou - Taiwen  | |  Xelq'ara   | |

2006 - yili 3 - ayning 6 - küni

Shanghai Hemkarliqi Ramkisi Astidiki Uyghur Mesilisi

2006.03.06 RFA

2005-yili 7-ayning 5-küni Qazaqistan prézidénti Nursultan Nazarbayef Xitay dölet reisi xu jintaw bilen shangxey hemkarliq teshkilati yighinida. AFP

Yéqinda Rusiyining Sibrie rayonidiki altay döletlik uniwérsitéti, Rusiye siyaset penliri jemiyiti qatarliq orunlarning teshkillishi bilen bir ilmiy muhakime paaliyiti ötküzülgen bolup, mezkur yighinda Sibrie rayonidiki Tomsk sanaet uniwérsitétining proféssori éwgéni Sawkowich wiladimirowich "shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astidiki Uyghur mesilisi" dégen témida bir parche ilmiy maqale oqughan. . Rus aptori éwgéni Sawkowich öz maqaliside Uyghur mesilisining ötmüshi bilen hazirqi ehwali jümlidin uning Qazaqistan we Qirghizistan jumhuriyetliri bilen Xitay otturisidiki diplomatiyilik munasiwetlerde tutqan orni hemde Xitay we Ottura Asiya döletlirining Uyghur siyasiti heqqidiki köz qarashliri toghrisida öz köz qarashlirini otturigha qoyidu.

Uyghur mesilisi qert qilip oynaldi

Éwgéni Sawkowichning otturigha qoyushiche, Uyghur mesilisi Qazaqistanning Xitay bilen bolghan munasiwetliridiki diplomatiyilik qert bolghan. Uning yézishiche, Qazaqistan we Qirghizistan hökümetliri öz jumhuriyetliri térritoriyiside Uyghurlarning siyasiy teshkilatliri we ularning herbiy paaliyetlirining mewjut bolup turushigha nisbeten jiddiy muamilide qaraydu.

Tetqiqatchilarning qarishiche, Qazaqistan prézidénti Nursultan nazarbayéw "Uyghur teshkilatlirini oynatqan bolup", bu 90-Yillarning béshidiki Qazaqistan bilen Xitayning arisida murekkep we jiddiy munasiwetler mewjut bolghan mezgilge toghra kélidu. Her qaysi Uyghur siyasiy teshkilatliri nazarbayéwning qolida uning béyjing bilen élip barghan söhbetliridiki qertke aylanghan idi. U chaghda Qazaqistan bilen Xitay arisida chégra kélishi mesilisi boyiche murekkep söhbetler dawamlashqan bolup, Xitay terep özini nahayiti qattiq tutqan, Qazaqistan jumhuriyiti bilen Xitay xelq jumhuriyiti arisidiki Uyghurlargha munasiwetlik tunji höjjet 1995-yilidiki "Qazaqistan bilen Xitayning buningdin kéyinki öz-Ara dostluq we hemkarliq munasiwetliri rawajlandurush hem chongqurlashturush heqqidiki birleshme bayanati "bolup, buningda ikki terep siyasiy sahede boyiche herxil shekildiki milliy bölgünchilikke qarshi turush, bir-Birining térritoriyiliride her qandaq teshkilat we küchlerning bölgünchilik heriketlirige hem bir-Birige qarshi turush paaliyetlirige yol qoymasliq ..." Dégendek mezmunlar orun alghan. 1996-yilidiki ikki döletning birleshme bayanatidimu mezkur nuqta qayta tekitlengen.

Qazaqistan bilen Xitay arisida ashkarilanmighan pütüshüm bolghan
Ataqliq Uyghur paaliyetchisi Hashir Wahidining qest qilinishi ene shu Qazaqistan –Xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur.

Tomsk sanaet uniwérsitétining proféssori Éwgéni Sawkowich
Éwgéniy Sawkowichning tekitlishiche, eyni waqitta Qazaqistan bilen Xitay arisida Qazaqistanning Uyghur musteqilchilirining öz térritoriyisidiki herikitini késip tashlashqa munasiwetlik ashkarilanmighan kélishim maddiliri bolghan. "Ataqliq Uyghur paaliyetchisi Hashir Wahidining qest qilinishi ene shu Qazaqistan –Xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur" dep otturigha qoyidu éwgéni Sawkowich. U bayanlirini dawamlashturup yene mundaq dep yazidu:

1996-yili Xitayning teklipi we Rusiyining qoshulushi bilen shangxey besh dölet teshkilati qurulghan bolup, buningda Uyghur mesilisi ashkara halda muzakire qilinghan.

"Közetküchilerning körsitishiche" dep sözini dawamlashturidu rus mutexessisi éwgéni Sawkowich - " Xitay alahide xizmet orgini Qazaqistan térritoriyiside Uyghur siyasiy teshkilatliri bilen bolghan küreshni aktip élip barghan bolup, tetqiqatchilarning qarishiche, shu yili apréldiki shangxey beshlikining yighinida Xitay, Rusiye Qazaqistan, Qirghizistan we tajikistan rehberliri sherqiy türkistandiki keng kölemlik milliy tazilashqa yéshil chiragh yandurup bergen. "Jinayetchilikke qarshi turush" dégen maddining ornigha, milliy bölgünchilikke qarshi küresh qilish" dep atalghan Xitayda Uyghurlargha munasiwetlik bolghan madda almashturulghandin sirt yene "islam radikalizimigha qashi küresh qilish" qoshulghan. 1996-yili apréldin bashlanghan yüz künlük zerbe bérishte 20 mingdin artuq adem qolgha élinghan 115 adem sot qilinmastin ölümge höküm qilinghan hemde 100 meschit we diniy mektep taqalghan hemde yérim milyon parchidin artuq milliy tildiki neshir matériyalliri köydürülgen", Qazaqistan hökümitining Uyghur mesilisige tutqan resmiy pozitsiyisi tashqi ishlar ministiri toqayéw teripidin ipade qilinghan. Toqayéw " köpligen döletlerde bölgünchilik mesilisi mewjut. Bu döletlerning hemmisi bu mesilige éghir muamile qilidu" déyish arqiliq Qazaqistan we Xitayning Uyghur mesilisidiki siyasitini aqlimaqchi bolidu"

Xitay ichki mesilini ikki dölet munasiwetliri sewiyiside hel qilmaqchi bolghan Éwgéni Sawkowichning otturigha qoyushiche, Xitay xelq jumhuriyiti ichki bölgünchilik mesilisini ikki terep sewiyiside hemde köp terep asasida jümlidin shangxey hemkarliq teshkilatining ramkisi astida hel qilmaqchi bolghan. Qazaqistanning bir qatar ammiwi axbarat wasitiliri shangxey hemkarliq teshklilatining Qazaqistan bilen qoshna Xitayning shinjang Uyghur aptonom rayonidiki qattiq milliy siyasitige munasiwetlik bolghan höjjetlerni imzalighanliqini körsitishken. Xitay yéqindin buyan Uyghur mesilisige tutqan pozitsiyisini özgertip, Uyghur teshkilatliri we Uyghur musteqilchilirini térrorizm bilen baghlap teshwiq qilishqa bashlidi dep maqalisini dawamlashturidu Rusiye mutexessisi éwgéni Sawkowich. (Ümidwar)


© Uygur.Org  07.03.2006 15:47   A. Qaraqaş