Shanghai Hemkarliqi Ramkisi Astidiki Uyghur Mesilisi
2006.03.06 RFA
2005-yili 7-ayning 5-küni Qazaqistan prézidénti Nursultan Nazarbayef Xitay
dölet reisi xu jintaw bilen shangxey hemkarliq teshkilati yighinida. AFP
Yéqinda Rusiyining Sibrie rayonidiki altay
döletlik uniwérsitéti, Rusiye siyaset penliri jemiyiti qatarliq orunlarning
teshkillishi bilen bir ilmiy muhakime paaliyiti ötküzülgen bolup, mezkur
yighinda Sibrie rayonidiki Tomsk sanaet uniwérsitétining proféssori éwgéni
Sawkowich wiladimirowich "shangxey hemkarliq teshkilati ramkisi astidiki
Uyghur mesilisi" dégen témida bir parche ilmiy maqale oqughan. . Rus aptori
éwgéni Sawkowich öz maqaliside Uyghur mesilisining ötmüshi bilen hazirqi
ehwali jümlidin uning Qazaqistan we Qirghizistan jumhuriyetliri bilen Xitay
otturisidiki diplomatiyilik munasiwetlerde tutqan orni hemde Xitay we Ottura
Asiya döletlirining Uyghur siyasiti heqqidiki köz qarashliri toghrisida öz
köz qarashlirini otturigha qoyidu.
Uyghur mesilisi qert qilip oynaldi
Éwgéni Sawkowichning otturigha qoyushiche, Uyghur mesilisi Qazaqistanning
Xitay bilen bolghan munasiwetliridiki diplomatiyilik qert bolghan. Uning
yézishiche, Qazaqistan we Qirghizistan hökümetliri öz jumhuriyetliri
térritoriyiside Uyghurlarning siyasiy teshkilatliri we ularning herbiy
paaliyetlirining mewjut bolup turushigha nisbeten jiddiy muamilide qaraydu.
Tetqiqatchilarning qarishiche, Qazaqistan prézidénti Nursultan nazarbayéw "Uyghur
teshkilatlirini oynatqan bolup", bu 90-Yillarning béshidiki Qazaqistan bilen
Xitayning arisida murekkep we jiddiy munasiwetler mewjut bolghan mezgilge
toghra kélidu. Her qaysi Uyghur siyasiy teshkilatliri nazarbayéwning qolida
uning béyjing bilen élip barghan söhbetliridiki qertke aylanghan idi. U
chaghda Qazaqistan bilen Xitay arisida chégra kélishi mesilisi boyiche
murekkep söhbetler dawamlashqan bolup, Xitay terep özini nahayiti qattiq
tutqan, Qazaqistan jumhuriyiti bilen Xitay xelq jumhuriyiti arisidiki
Uyghurlargha munasiwetlik tunji höjjet 1995-yilidiki "Qazaqistan bilen
Xitayning buningdin kéyinki öz-Ara dostluq we hemkarliq munasiwetliri
rawajlandurush hem chongqurlashturush heqqidiki birleshme bayanati "bolup,
buningda ikki terep siyasiy sahede boyiche herxil shekildiki milliy
bölgünchilikke qarshi turush, bir-Birining térritoriyiliride her qandaq
teshkilat we küchlerning bölgünchilik heriketlirige hem bir-Birige qarshi
turush paaliyetlirige yol qoymasliq ..." Dégendek mezmunlar orun alghan.
1996-yilidiki ikki döletning birleshme bayanatidimu mezkur nuqta qayta
tekitlengen.
Qazaqistan bilen Xitay arisida ashkarilanmighan pütüshüm bolghan
Ataqliq Uyghur paaliyetchisi Hashir Wahidining qest qilinishi ene shu
Qazaqistan –Xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur.
Tomsk sanaet uniwérsitétining proféssori Éwgéni Sawkowich
Éwgéniy Sawkowichning tekitlishiche, eyni waqitta Qazaqistan bilen Xitay
arisida Qazaqistanning Uyghur musteqilchilirining öz térritoriyisidiki
herikitini késip tashlashqa munasiwetlik ashkarilanmighan kélishim maddiliri
bolghan. "Ataqliq Uyghur paaliyetchisi Hashir Wahidining qest qilinishi ene
shu Qazaqistan –Xitay hemkarliqining emeliy netijilirining biridur" dep
otturigha qoyidu éwgéni Sawkowich. U bayanlirini dawamlashturup yene mundaq
dep yazidu:
1996-yili Xitayning teklipi we Rusiyining qoshulushi bilen shangxey besh
dölet teshkilati qurulghan bolup, buningda Uyghur mesilisi ashkara halda
muzakire qilinghan.
"Közetküchilerning körsitishiche" dep sözini dawamlashturidu rus mutexessisi
éwgéni Sawkowich - " Xitay alahide xizmet orgini Qazaqistan térritoriyiside
Uyghur siyasiy teshkilatliri bilen bolghan küreshni aktip élip barghan bolup,
tetqiqatchilarning qarishiche, shu yili apréldiki shangxey beshlikining
yighinida Xitay, Rusiye Qazaqistan, Qirghizistan we tajikistan rehberliri
sherqiy türkistandiki keng kölemlik milliy tazilashqa yéshil chiragh
yandurup bergen. "Jinayetchilikke qarshi turush" dégen maddining ornigha,
milliy bölgünchilikke qarshi küresh qilish" dep atalghan Xitayda
Uyghurlargha munasiwetlik bolghan madda almashturulghandin sirt yene "islam
radikalizimigha qashi küresh qilish" qoshulghan. 1996-yili apréldin
bashlanghan yüz künlük zerbe bérishte 20 mingdin artuq adem qolgha élinghan
115 adem sot qilinmastin ölümge höküm qilinghan hemde 100 meschit we diniy
mektep taqalghan hemde yérim milyon parchidin artuq milliy tildiki neshir
matériyalliri köydürülgen", Qazaqistan hökümitining Uyghur mesilisige tutqan
resmiy pozitsiyisi tashqi ishlar ministiri toqayéw teripidin ipade qilinghan.
Toqayéw " köpligen döletlerde bölgünchilik mesilisi mewjut. Bu döletlerning
hemmisi bu mesilige éghir muamile qilidu" déyish arqiliq Qazaqistan we
Xitayning Uyghur mesilisidiki siyasitini aqlimaqchi bolidu"
Xitay ichki mesilini ikki dölet munasiwetliri sewiyiside hel qilmaqchi
bolghan Éwgéni Sawkowichning otturigha qoyushiche, Xitay xelq jumhuriyiti
ichki bölgünchilik mesilisini ikki terep sewiyiside hemde köp terep asasida
jümlidin shangxey hemkarliq teshkilatining ramkisi astida hel qilmaqchi
bolghan. Qazaqistanning bir qatar ammiwi axbarat wasitiliri shangxey
hemkarliq teshklilatining Qazaqistan bilen qoshna Xitayning shinjang Uyghur
aptonom rayonidiki qattiq milliy siyasitige munasiwetlik bolghan höjjetlerni
imzalighanliqini körsitishken. Xitay yéqindin buyan Uyghur mesilisige tutqan
pozitsiyisini özgertip, Uyghur teshkilatliri we Uyghur musteqilchilirini
térrorizm bilen baghlap teshwiq qilishqa bashlidi dep maqalisini
dawamlashturidu Rusiye mutexessisi éwgéni Sawkowich. (Ümidwar)
|