Qush Yuqumluq Zukami

Memet Emin

Esli Sheriqi Jenubi Asiyadin bashlinip, kéyin Orta Asiya, Gheribi Asiya we Asiyaning bashqa jaylirigha tarqighan, andin Yawropadiki bir qisim dowletler bilen Afriqigha kéngiyip, nurghun döwletlerdiki kishilerning kündülük turmushigha melum derijide tehdit élip kiliwatqan H5N1 tiptiki qush yuqumluq zukimi eger ademler arisida keng kolemde tarqap ketse, putun dunyada miliyunlighan kishilerning olup kitishini kelturup chiqirishi mumkin. Shunga bu kiselning insanlargha chong bir balayi apet élip kilishidin saqlinish uchun, hem ozimizning bu kiselning qurbanigha aylinip qilishning aldini ilish uchun, her birimiz bu kisel bilen tonushmaqliqimiz lazim. Undaqta qush zukimi digen bu kisel zadi qandaq kisel? Bu kiselni nime kelturup chiqarghan? Bu kiselning tarqilish alahidiligi qandaq?

Qush yuqumluq zukami diginimiz oy we yawa qushlarning A tiptiki bir xil yuqumluq zukam virusi bilen yuqumlinishi tüpeylidin kélip chiqqan éghir tiptiki nepes yolliri kisellikler toplimini korsitidighan bolup, bu kisel adette toxu wabasi depmu atilidu. Hazir bu kisellik putun dunyadiki nurghun dowletlerde tarqap, oy qushi baqquchilargha éghir derijide ziyan salmaqta.

Oy qushi yuqumluq zukimini peyda qilghuchi bu xil virus bezi yawa qushlarning uchiyide mewjut bolidighan bolup, adette kisel peyda qilmaydu. Bu xil virus issiqliq we quyash nurigha sezgür bolup, 55 silsiye giradusluq issiqliqta bir saet, 60 silsiye giradusluq issiqliqta aran 10 minut yashiyalaydu. Bu xil virus qurghaq chang tozang ichide 2 hepte, 4 silsiye giradusluq sharahitta bir nechche hepte, tonglatqan gosh terkiwide 10 aydin artuq yashiyalaydu.

Oy qushi yuqumluq zukimini peyda qilghuchi bu xil virus kop xil oy we yawa qushlargha yuqidighan bolup, oy qushliri ichide toxa, odek we ghazlar bu xil virus bilen yuqumlinidighan asaliq oy qushliri hisaplinidu. Bu xil virus adette nepes yolliri, hezim qilish yolliri, zexme bar tire, koz perdisi arqiliq yuqudu. Bu xil virus qushlarning teriti, eghiz we beden suyqliqi arqiliq etiraptiki muhitqa tarqaydu. Yawa qushlarning bir jaydin bir jaygha uchushimu, bu kisellikning tarqishida melum rol oynaydu.

Oy qushliri bu virus bilen yuqumlanghandin kéyin, aldi bilen bir nechche saettin bir nechche kunluk yushurun mezgilni bashtin otkuzidu. Bu xil virus H5, H7, H9 dep uch turge, andin her bir turi N1 din N9 giche 9 kichik turge, jemi 20 xildin artuq turge bolunidighan bolup, bularning ichide bezi turdiki virusning qushlarda kisel peyda qilish nisbiti yuquri, biraq kisel bolghan qushlarning olushini kelturup chiqirish nisbiti anche yuquri emes, yene bezi turlerdiki viruslarning qushlarda kisel peyda qilish we kisel bolghan qushlarning olushini kelturup chiqirish nisbiti 100% ge yitidu. Yene bezi turdiki virusning tarqilishi bekla ushtumtut bolup, bu xildiki virus bilen yuqumlanghan qushlarda hichqandaq alamet korulmeylay ushtumtut olup kitidighan ehwallar bolidu.

Késel bolghan waxti sel uzun bolghan qushlarda bir nerse yimeslik, ajizlap kitish, herket qilmasliq, tuk peyliri boshap kitish yaki chushup kitish, bash qismi ishship qilish, kozi qizzirip qilish, burnidin su iqish, bishini lingshitish, nepes qiyin bolushtek alametler bolidu. Bezi qushlarda ichi surulush, bedini yighilip qilish, palaj bolup qilishtek alametler bolidu. Adette kisel waxti 1, 2 kun bolup, olup kitish nisbiti 50%~100% etirapida bolidu.

Bu xil kiselge giriptar bolghan qushlarning hazirgha qeder unumluk dawasi yoq bolup, bu kiselning aldini ilish bekla muhim. Bu kisellikning aldini ilishta asaliqi kisel tarqighan rayunlarni qattiq konturul qilip, bashqa rayunlardin putunley ayriwitish, muhit tazlighigha alahide ehmiyet birish, su menbesining tazlighini yaxshi konturul qilish kirek.

Qush yuqumluq zukimi ademler arisida yuqamdu digenge kelsek, qush yuqumluq zukam virusi adette ademler arisida tarqimaydighan bolup, 1997-yilidin buyan bezi turdiki qush yuqumluq zukam virusi bolupmu H5N1 tiptiki yuqumluq zukam virusining ademlerge yuqup kisel peyda qilghanlighi, hem shundaqla bezi kisellerning olup ketkenligi dokilat qilinmaqta. Hazirgha qeder dokilat qilinghan ehwallardin qarighanda ademler qush yuqumluq zukimigha kisel qushlar bilen biwaste uchurshush arqiliq yuqumlanghan bolup, bi kiselning hazirgha qeder ademler arisida oz ara tarqighanligha munasiwetlik dokilatlar asasen yoqta yerlik. Qush yuqumluq zukamidin saqlinichun oy qushliri bilen bolupmu kisel tarqash ihtimali bolghan rayunlardin élip kilingen oy qushliri bilen uchurashmasliq kirek. Oy qushlirining qush yuqumluq zukimigha giriptar bolghanliqi bayqalghan haman, derhal bir terep qilish, we qattiq konturul qilish kirek. Hazirgha qeder gerche kishilerning qush ghoshi istimal qilish arqiliq qush yuqumluq zukamini ozlirige yuqturiwalghanlighi dokilat qilinmighan bolsimu, biraq qush goshlirini istimal qilghanda, eng yaxshisi yaxshi pushurup yiyish kirek.

Otken esirde yuz bergen eng eghir bolghan yuqumluq zukamning tarqilish ehwali

1918-yilidin 1919-yilighiche tarqighan Ispane Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H1N1 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Ispaniyede bayqalghan. Amirkining ozidila 500 ming ademning olishini, putun dunyada 50 miliyun ademning olushini kelturup chiqarghan.

1957-yilidin 1958-yilighiche tarqighan Asiya Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H2N2 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Junggoda bayqalghan. Amirkining ozidila 70 ming ademning olishini kelturup chiqarghan. Junggoda qanchilik ademning olgenligi toghursida iniq melumat yoq.

1968-yilidin 1969-yilighiche tarqighan Xongkong Yuqumluq Zukami. Bu yuqumluq zukamni H3N2 tiptiki yuqumluqluq zukam virusi kelturup chiqarghan bolup, deslipide Xongkongda bayqalghan. Amirkining ozidila 34 ming ademning olishini kelturup chiqarghan.