Maarip Chiqimi Tüpeylidin Nurghunlighan Yéza Baliliri Yenila Oqushsiz Qalmaqta

2006.02.20 RFA

2002-yili noyabirda Uyghur oqughuchilar ürümchidiki 14-Ottura mektepte. Gerche Xitay qanunida az sanliq milletlerning öz ana tilini öginish hoquqi éniq belgilengen bolsimu, Xitay dairilirining Uyghur élide yürgüzüwatqan qosh tilliq maarip siyasiti Uyghurlarni ana tilini öginishtin mehrum qaldurmaqta. AFP

Yéqinda Xitayda, Uyghur élini öz ichige alghan xéy lungjyang, lyawning, ichki mongghul we guangshi qatarliq 16 ölkining yéza rayonlirida maarip mesilisi heqqide mexsus tekshürüsh élip bérilghan. Tekshürüsh netijisidin melum bolushiche, mezkur ölkilerning yézilirida, maarip chiqimi mesilisi tüpeylidin, ata - anilar balilirini oqutalmaydighan hemde balilar yérim yolda oqushtin toxtap qalidighan ehwal yenila éghir halette dawamliship kelgen.

Qalaymiqan pul yighish, ata anilarning yükini ashurghan
Uyghur élini öz ichige alghan 16 ölkide élip bérilghan bu qétimliq tekshürüshke Xitay merkiziy kompartiye mektipi mesul bolghan. Mezkur tekshürüshtin melum bolushiche, hazir Uyghur élide we shundaqla bir qisim Xitay ölkiliride, déhqan balilirining oqushsiz qélish ehwali yenila nahayiti éghir bolup, toluqsiz otturini püttürmeyla mekteptin toxtap qalghan balilar ottura hésab bilen 40% ni igiligen. Bir qisim yézilarda, mesilen xébiy ölkisining wéyshyen nahiyisidiki xéyin ottura mektipide, 3 yildin buyan oqushsiz qalghan oqughuchilarning nisbiti 90% ke yetken.

Merkiziy kompartiye mektipi teripidin élip bérilghan bu qétimliq tekshürüshte körsitilishiche, hazir yézilarda, nurghunlighan ata ‏- Anilar maarip chiqimigha éshinalmay ilaji yoq balilirini oqushtin tuxtitiwalidighan ehwal nahayiti omumlashqan. Bundaq bolushtiki seweb, hökümet oqush pulini bikar qilish bilen bir waqitta, oqughuchilardin yighilidighan bashqa türdiki xilmu ‏-Xil chiqimlargha yol qoyghan. Yéza maarip orunliri maliye qiyinchiliqigha duch kelgenliktin, bikar qilinghan oqush pulidin nechche hesse yuqiri bolghan bashqa xildiki türlük chiqimlarni köpeytip, oqughuchilar we ularning ata ‏- Anisigha zor bésim ishletken.

Oqutquchilarning maashi waqtida bérilmigen
Tekshürüsh doklatida éytilishiche, Xitaydiki köpligen nahiye we sheherlerning maaripqa ajratqan meblighi intayin cheklik bolghanliqtin nurghunlighan yéza mektepliride sinip yétishmeydighan, oqutquchilarning maashini tarqitip bérelmeydighan ehwallar yenila éghir bolghan. Buningdin bashqa yene, yéza mektepliridiki oqutquchilarning sapasi töwen bolup, bumu alahide éghir bir mesilige aylanghan.

Xitay maarip ministirliqining muawin ministiri yangjin merkiziy kompartiye mektipining bu qétimliq tekshürüsh doklatida körsitilgen mesililerning heqiqeten emeliyetke uyghun ikenlikige iqrar bolup, bu heqte mutexessisler bilen birlikte téximu chongqurlap tekshürüsh élip baridighanliqini melum qilghan.

Uyghur élidiki ehwal téximu éghir

Xitay agéntliqining ürümchidin bergen xewerliride "hazir Uyghur élidiki namrat rayonlarda oqush puli we kitap puli pütünley bikar qilindi. Hökümetning maaripqa ajratqan xirajiti ilgirikidin köpeydi" dep körsitilgen bolsimu, Uyghur élidiki bir oqutquchining melum qilishiche, hökümet peqet bir qisim az sandiki intayin namrat yézilardiki oqughuchilarning oqush heqqini bikar qilghan. Köpligen jaylarda oqughuchilar yenila oqush heqqi töleydiken, buningdin bashqa yene mektep teripidin békitilgen türlük heqlerni töleshke mejbur iken. Buningdin bizar bolghan ata ‏- Anilar balilirini mektepke ewetmey, oqushtin toxtitiwalidiken.

Radiomizning ziyaritini qobul qilghan Uyghur ziyaliysi sidiq haji ependi Xitay we Uyghur yéziliridiki mektep oqughuchilirining maarip chiqimi tüpeylidin oqushsiz qéliwatqanliqi heqqide toxtilip "bu xil ehwal bundin kéyin belkim téximu éghir bolushi mumkin" likini otturigha qoydi.

Uzun yil Uyghur élining maarip saheside ishligen sidiq haji ependi Uyghur élidiki maarip xirajitining her zaman adil teqsim qilinmaydighanliqini hemde dawamliq buzup - chéchilidighanliqini tekitlep, özi ishligen mektepte yüz bergen weqelerni misalgha élip" Xitay hökümitining Uyghur élidiki maaripqa heqiqiy köngül bölüshi hergizmu mumkin emes " dep bildürdi. (Méhriban)