Diyabit Kisili Digen Qandaq Kisel?

Memet Emin

Diyabit kisili yeni qent siyish kisili yaki TANGNIAOBING diginimiz bedendiki insulin yeni YIDAOSU dep atalghan ashqazan asta bizide ishlep chiqirilidighan bir xil hormunning kemliki yaki yiterlik xizmet ötiyelmesliki sewibidin kilip chiqqan kisellik bolup, adette ikki chong turge bolinidu.

Diyabit kisilining birinji turi insulingha tayinidighan diyabit kisili yaki 1-turdiki diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki diyabit kisili balilarda yaki yashlarda köp uchiraydu. Ularning bedinide insulin yaki YIDAOSU kem bolidu, yeni bu xildiki diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning ashqazan asti bizi insulin yaki YIDAOSU ishlep chiqarmaydu. Ular putunley dora qilip birilgen insulingha tayinip yashaydu.

Diyabit kisilining ikkinji turi chonglar diyabit kisili yaki 2-turdiki diyabit kisili dep atilidu. Bu turdiki diyabit kisili chonglarda köp uchiraydu. Bu xildiki diyabit kisilige giriptar bolghan bimarlarning bedinide ishlep chiqarghan insulin yaki YIDAOSU ning miqdari yiterlik bolmaydu yaki insulinning ishlitilishi ünümlük bolmaydu.

Chonglarda bolidighan diyabit kisilining mutleq köp qismi 2-turdiki diyabit kisili bolup, 2-turdiki diyabit kisili putun diyabit kisilining 90% ni igelleydu. Kishilerning turmush sewiyesining iship birishi, balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining éghirlishishigha egiship 2-turdiki diyabit kisilige giriptar bolghuchilarning yishimu kunsayin yashlashmaqta.

Insulin yaki YIDAOSU ning xizmiti nime?

Adette biz yigen yimeklik ashqazan we ucheyde hezim bolup, qangha aylinish arqiliq jigerge baridu we u yerde parchilinip shikerge yaki gilikozigha aylinidu. Andin kéyin shiker yaki gilikoza yene qan aylinish sistimisigha kiridu, shuning bilen qandiki gilikozining miqdari ashidu. Qandiki gilikoza miqdarining iship birishigha egiship ashqazan asti bizidiki bita hujeyrisi dep atilidighan alahide hujeyriler yiterlik miqdarda insulin yaki YIDAOSU ajirtip chiqirishqa bashlaydu. Insulin gilikozini bedendiki muskul hujeyriliri qobul qilalighidek derijide parchilaydu, shuning bilen qandiki gilikoza muskul hujeyrisige kirip, shu yerde saqlinidu we muskulning herket qilishigha ihtiyajliq bolghan inirgiye bilen teminleydu.

Eger bedinimiz insulin ishlep chiqarmighanda, yaki ishlep chiqarghan insulin yiterlik bolmighanda we yaki bedinimizde ishlep chiqilghan insulin ünümlük xizmet otiyelmigende, gilikoza muskulgha kirelmeydu, yeni bedinimiz qandiki shiker yaki gilikozini ünümlük ishlitelmeydu, shuning bilen qandiki shiker maddsining yaki gilikozining miqdari iship kitip, suduk arqiliq beden sirtigha chiqirlidu. Shunga bu kisel shiker siyish yaki qent siyish kisili dep atilidu.

Diyabit kisilining qandaq alametliri bar?

Chonglarda bolidighan diyabit kisili nahayti asta tereqqi qilidu, shunga nurghun kishiler uzun yillarghiche özide diyabit kisili barliqini bilmey yuridu. Diyabit kisilige giriptar bolghan bir qisim kishilerde deslepte peqetla bir az harghinliq his qilishtek alametler bolidu. Kéyinche kisel tereqqi qilip töwendiki alametler korulushke bashlaydu.

Köp siyish, yeni sudiki burunqidin köpiyish. Bu asasliqi qandiki iship ketken shikerning beden sirtigha chiqirip tashlash netijiside kilip chiqidu.
Usash, yeni sugha bolghan teshnaliq burunqidin iship baridu. Bimar suni burunqidin köp istimal qilghan bolsimu, biraq eghizi yenila qurup turidu. Bu asasliqi köp sigenliktin bolghan.
Yandurghusi kilish yaki kongli ilishish.
Közi ghuwalishish yeni közining korush kuchi ajizlap kitish.
Tamaqni shundaq köp yisimu yenila oruqlap kitish.
Qayta qayta yaki asan yallughlinip qilish.
Tire zexme bolghanda, yaki tirade yara bolghanda uzunghiche eslige kelmeslik.

Shuni eskertip otushke erziduki diyabit kisilige giriptar bolghan oxshimighan kishilerning alametliri oxshash bolmaydu. Bezilerde yuqarqi alametlerni hemmisi yaki köp qismi bolushi mumkin, yene bezilerde bir qismi bolushi mumkin. Bezilerde yuqaqi alametler ilgiri kéyin bolup korilishi mumkin, yene bezi kisellerde uzun muddetkiche hichqanda kisellik alametler bolmasliqi mumkin.

Eger diyabit kisili waxtida dawalitilmisa yaki qandiki shiker maddisi yaxshi konturul qilinmisa töwendiki aqiwetler kilip chiqishi mumkin.

Közi qarghu bolup qilish.

Yürek qan tömür zexmilinish yaki yürek qan tömür kisilige ongay giriptar bolush.
Nirwa zexmilinish, bolupmu put qolining nirwiliri zexmilinip, put qoli qichishish, yara bolush we qattiq aghrish.
Minge qan tömür kisilige asan giriptar bolush yaki minge qan tömür kisilige giriptar bolush ihtimalliqi hessilep yuqurlash.
Borek zexme bolush, borek zeyiplishish.
Éghir ayaq ayallarning balisi meyip tughulup qilish.
Hayati xewepke uchirash we olup kitish.

Qandaq kishiler diyabit kisilige asan giriptar bolidu?

2-turdiki diyabit kisili asasen chonglarda bolidighan bolup, herqanda kishining bu xildiki diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bar. Biraq bezi amillar kishilerning bu xildiki diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini hessilep ashuridu. Kishilerning diyabit kisilige giripta bolush ihtimalliqini ashurwitidighan bu amillar töwendikilerdin ibaret.

Beden éghirlighi heddidin ziyade artuq bolush.
Qosaq we bel qismi bek simiz kishiler, yeni qosaq we bel qismidi köp miqdarda may bar kishiler.
45 yashtin artuq kishiler.
Uzun muddet olturup xizmet qilishqa adetlengen, muwapiq beden chinuqturushqa qatnashmaydighan kishiler.
Oydiki uruq tuqqanlarda diyabit kisili bar kishiler.
Éghir ayaq bolghan waxtida qandiki gilikozida normalsizliq korulgen yaki 4 kilodin artuq éghirliqtki bala tuqqan ayallar.
Qandiki paydiliq kolestirol yeni HDL normaldin töwen bolghan kishiler. Qan bisimi yuquri kishiler.

Burun 2-tiptiki diyabit kisili gerche otura yashtin ashqanlarda köp korulidighan bolsimu, biraq hazir balilar we yashlar arisidiki simizlik ehwalining éghirlishishigha egiship diyabit kisilige giriptar bolghuchilar kundin kunge yashlashmaqta.

Shuni tekitlep otushke erziduki, diyabit kisili herguzmu shiker miqtari köp bolghan tatliq yimekliklerni köp istimal qilghanliqtin bolghan emes, biraq adem may we tatliq yimekliklerni köp istimal qilghanda, asan simirip kitidighan bolup, yuqurda tekitlep otkendek simizlik kishilerning diyabit kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan xeterlik amillarning biri.

Diaybit kisilige qandaq diyagunuz qoyilidu?

Diyabit kisilige diyagunuz qoyush anche qiyin emes bolup, adette ach qosaq qan we suduktiki shiker maddisini yaki gilikozini tekshurush arqiliq diyagunuz qoyghili bolidu. Bu xil tekshurushlerni adettiki doxturxanilardimu ilipbaralaydu. Eger qandiki shiker maddisi normal chiqsa, biraq doxtur yenila sizde diyabit kisili barliqidin guman qilsa “shikerge berdashliq birish tekshurushi” dep atalghan bir xil tekshurushni ilip birish arqiliq, sizde diyabit kisilining bar yoqliqigha hokum chiridu.

Diyabit kisilini dawalash

Diyabit kisili dawalap saqayitqili bolmaydighan kisel bolup, hazirgha qeder bu kiselni toluq dawalap saqaytalaydighan ünümlük dora yoq. Biraq diyabit kisilini muwapiq tebir qollunush we dawalash arqiliq putunley konturul qilghili bolidu.

Diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerning bedinide qanchilik insulinning barliqigha, we bedenning ashqazan asti bizi ishlep chiqarghan insulinni qanchilik derijide ishliteleydighanlighigha asasen, ilip birilidighan dawalashmu oxshash bolmaydu.

2-turdiki diyabit kisilige giriptar bolghan nurghun kishiler beden éghirlighini konturul qilish, diyabit kisilige mas kilidighan tamaqlarni istimal qilish yeni tamaqtin nahayti yaxshi periz tutush, tatlqi yimekliklerni yimeslik, muwapiq beden chinuqturush arqiliq diyabit kisilini tamamen konturul qilip kiteleydu. Bezi bimarlar bolsa ashqazan asti bizining insulin ishlep chiqirishigha türtke bolidighan yaki bedendiki insulinni ünümlük ishlitilishige yardem biridighan bezi dorilarni yiyish arqiliq diyabit kisilini konturul qilalaydu. Biraq diyabit kisilige giriptar bolghan köplige kishiler yenila insulin ishlitish arqiliq andin özlirining diyabit kisilini konturul qilalaydu.

Elwette 1-turdiki diyabit kisilige giriptar bolghan kishilerge nisbeten dawalshtiki birdin bir amal insulinni okul qilip urush bolup, ular bir ömür insulindin ayrilalmaydu.

Diyabit kisilini dawalashta eng muhim bolghan mesile dawalashni bir ömür dawamlashturush bolup, kisilim saqaydi dep dawalashni uzup qoyushtin qetti saqlinish kérek. Eng yaxshisi qandiki shiker maddisini normal sewiyede konturul qilish, qandiki shiker yaki gilikoza miqdarining igiz pes bolup qilishtin saqlinish kérek. Bolmisa kéyinki aqiwetni herqanche dawalapmu eslige kelturgili bolmaydu.

Diyabit kisilini dawalash bashqa kisellerni dawalashqa nisbeten alahidirek bolup, dawalashta bimarning we bimarning ahilisidikilerning oynighan roli doxtur bilen oxshash muhim orunni igelleydu. Shunga diyabit kisilige giriptar bolghanlarning diyabit kisilining kilip chiqish, tereqqi qilish we dawalash jeryanini toluq chüshünishi, dawalash unimini yuquri koturup, diyabit kisilini yaxshi konturul qilishta bekla muhim.

Undin bashqa diyabit kisilini dawalashta töwendikilerge diqet qilish kérek.

Tamaqni waxtida yiyish, tamaqning miqdarini muwapiq konturul qilish kérek. Tamaqning waxti we miqdarida igiz pes bolushtin saqlinish kérek.
Yalghuz shiker maddisi köp bolghan tatliq yimekliklerni konturul qilipla qalmastin belki mayliq yimekliklernimu muwapiq konturul qilish kérek. Ularning ornigha aqsil we witamin terkiwi köp bolghan köktat, tatliq bolmighan yelimish, maysiz sut we oruq goshlerni istimal qilish kérek.
Qosaq ichip kitishtin yaki qandiki shiker miqdarining normaldin töwen bolushidin saqlinish kérek. Eger qandiki shiker maddisi heddidin ziyade töwen bolup, közi qaranggulushush, bishi qiyish, soghaq ter chiqishtek ehwallar korulgende, derhal azraq shiker yaki nan yewilish kérek.
Muwapiq beden chinuqturush kérek. Adette motidil we özige mas kilidighan beden chinuqturush usulidin birer ikkini tallap uzun muddet dawamlashtursa kupaye.
Beden éghirlighini chushurgende bek aldirap ketmeslik, asta asta chüshürüsh kérek. Eng muhimi beden éghirlighini uzun muddet muwapiq konturul qilishqa kapaletlik qilish kérek.
Ishletken dorining miqdarini qandiki we suduktiki shiker maddisining miqdarigha asasen tengshep turush kérek.
Tamaka chikidighanlar tamakini tashlash kérek.
Köp haraq we piwa ichmeslik kérek. Köpünche qaraq we piwining terkiwidi köp miqtarda shiker maddisi bolup, ularni köp istimal qilish diyabit kisilini konturul qilishqa ziyanliq.
Qan bisimini, közini, borekni waxtida tekshurtup turush kérek.
Eng muhimi yalghuz doxturning qiliplashqan dawalash usulighila tayinip qalmastin, izdinish arqiliq özi eng mas kilidighan haslashqan dawalash usulini tipip chiqip, uni uzun muddet dawalashturush kérek