< 5 – fewral > Ghulja Weqesi Nime Seweptin Kélip Chiqti ?

Abdulweli Almas

Bundin 9 yil burun yüz bergen Ghulja weqesi, pütün Sherqiy Türkistan xelqining kommunist Xitay hakimiyitining yerlik xelqqe qaratqan milliy zulmigha, milliy kemsitishige, siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehetlerdiki adaletsizlikige qarshi körsetken ortaq inkasi we naraziliqidin ibaret bolup, Bu hadisidin buyan her yili < 5 – fewral > künining Uyghurlar teripidin intayin mohim we ehmiyetlik kün teriqiside xatirilinip kéliniwatqanliqimu, < 5 – fewral Ghulja herikiti > ning Uyghurlarning milliy rohining we zulumgha esla tiz pükmeydighan qeyser hem küreshchan iradisining simowuligha we Sherqiy Türkistan omomiy milliy herikitining mesh’ilige aylanghanliqini eniq sherhilep turmaqta.

Gerche < 5 – fewral > Ghulja weqesining peyda bolushigha sewepchi bolghan amillar köp terepni öz ichige alsimu, emma, Xitay hakimiyitining iqtisadi jehette yürgüzgen adaletsiz siyasiti tüpeylidin Uyghur yashliri arisida otturigha chiqqan heddidin tashqiri ishsizliqning we Xitay hakimiyitining diniy sahege qaratqan qattiq basturush we tazilash heriletlirining, bu weqening shekillinishide biwaste we asasliq rol oynighanliqi körülmekte.

< 5 – fewral > herikiti yüz bergen Ghulja shehri, Xitay hökümiti teripidin 1992 – yili < iqtisadi alahide rayon > dep élan qilinghan Sherqiy Türkistandiki 5 ochuq sheherning biri bolup, 92 – yili ürümchide chaqirilghan chegra sodisi yighinidin kéyin, Ürümchi, Ghulja, börtala, chöchek, xihenze qatarliq besh sheherge iqtisadi siyaset jehette bashqa sheher we rayonlargha qarighanda köpligen alahide étibar bérish siyasetliri tüzüp chiqilghan. Bularning ichide Ghuljini hésapqa almighanda, qalghanlirining hemmiside Xitaylarning noposi mutleq köp sanni igelligen bolup, 300 ming noposluq Ghulja shehrining ahalisining 50 pirsentini Uyghurlar teshkil qilatti.

Eyni chaghda Ghulja shehrining alahide iqtisadi sheher qilip bekitilgenliki, yerlik xelqni söyündürgen we ular kelgüsi hayatliri heqqide güzel hiyallarni qurghan idi. Chünki Uyghurlar ichidiki ishsizliq nisbitining yuquriliqi, shu zamanlar Ghuljining eng jiddi ijtimayi mesililirining biri hésaplinatti.

Emma Xitay hökümitining Ghuljigha qaratqan étibar bérish siyasiti, Ghuljidiki Uyghur ahalisining kündülük hayatigha héchbir özgürüsh élip kelelmigen, Uyghurlar arisidiki ishsizliq nisbitimu hessilep eshishqa baslighan. Buning tüp sewebi shuki, Uyghurlar Xitay hökümitining Ghuljigha qaratqan yuqarqidek étibar bérish siyasetlirining teshida qaldurulghan bolup, bu siyasettin tamamen Xitayning ichki ölkiliridiki sodiger we shirketler, < Bingtüen > ning ghujida turushluq 4 – diwiziyesining Xitayliri, shundaqla chet’el karhaniliri paydilanghan, yengidin qurulghan soda we ishlepchiqirish karhanilirigha qobul qilinghan ishchi – xizmetchilermu asasen Xitaylardin teshkil tapqan, yerlikkke tewe köpligen yerlermu < ijarige bérish >, < yerdin heqliq paydilinish > digendek namlar bilen Uyghurlarning qolidin tartip élinip Xitay sodigerlirige bölüp bérilgen. Anche – munche desmiyi bar Uyghurlarning Ghulja iqtisadi rayonigha qaritilghan alahide étibar bérish siyasetliridin paydilinish yolliri türlük memuri tosaqlar bilen tosup qoyulghan, shundaqla ularning ichkiri ölkilerdin kelgen sodiger we karhanilar bilen riqabetlishidighan küchi bolmighachqa, nailaj yenila burunqidek Ottura Asiya jumhuriyetliride we Xitayning ichki ölkiliride intayin qiyin sharayitlar astida somka kötürüp tijaret qilishqa mejbur bolghan.

Bezi gheyri resmiy statiskilarda, 90 – yillarning bashliridin étibaren Ghulja shehride Uyghurlar arisida ishsizliqning shiddet bilen bash kötürüp chiqqanliqi, sheherning kocha – koylirining ishsiz we desmayisiz Uyghur yashliri bilen tolup tashqanliqi qeyt qilinmaqta. Xuddi istansimizning aldinqi qetimliq anglitishlirida bezi shahitlarning tilgha élip ötkinidek, ishsizliqning köpiyishige egiship Uyghur yashliri arisida haraq we zeherlik chekimliklerge bérilip kétishtek nachar ijtimayi ehwallar bash kötürüp chiqqan, buxil ehwal astida, bir türküm ilghar Uyghur yashliri Ghuljida meshrep pa'aliyitini qanat yaydurup, kélechikidin umidini pütünley üzüp, chüshkünlük ichide yürgen Uyghur yashlirini mezmoni mol meshrep pa'aliyitige jelip qilish arqiliq, ularda bash kötürüshke bashlighan nachar ijtimayi keypiyatlarni peseytishke we yoqutushqa tirishqan. Xitay hökümiti Ghulja yashlirining birdin – bir rohi ozuqigha aylanghan meshrep pa'aliyitinimu türlük siyasi bednamlar bilen qarilap, meshreplerni cheklesh bilen birge, ularning asasliq teshkilligüchilirini tutqun qilip soal – soraqlargha tartqan. Xitay hökümitining buxil qilmishi, tebiy halda Ghulja rayonida Xitay hakimiyitige qarshi keng – kölemlik bir naraziliq herikitining shekillinishi üchün siyasi mohit hazirlap bergen.

Yene bir jehettin, < 5 – fewral > herikitining, Xitay merkizi hökümiti teripidin Sherqiy Türkistandiki milliy heriketlerni basturush üchün < 7 – nomurluq mehpi höjjet > digen namda tüzüp chiqqan siyasitining keng – kölemde ijragha qoyulghan, bolupmu bu siyasetni ijra qilish jeryanida diniy sahege qaratqan besim we basturush herikitining alahide eghirlashqan peytige toghra kelgenlikimu, Xitay hakimiyitining Uyghurlarning diniy étiqad erkinlikige qaratqan depsendichilik siyasitining < 5 – fewral > weqesining shekillinishide mohim rol oynighanliqini körsütüp turmaqta. Köpchilikke melum bolghinidek, 1996 – yili 3 – ayning 19 – küni Xitay kommunistik partiyisi merkizi komititi siyasi birosi teripidin tüzüp chiqilghan we 10 maddidin terkip tapqan < 7 – nomurluq > höjjette, deplomatiye jehette aktip heriketke ötüp, chetellerdiki Uyghur teshkilatlirining pa’aliyetlirini cheklesh, din, ma’arip we mediniyet sahesige qaratqan nazaretchilikni küchéytip, diniy we milliy tuyghuning küchiyishining aldini élish, qanun organlirining asasiy fonkisiyonini milliy heriketlerni basturushqa qaritish, bingtüennni küchéytip, uning milliy heriketlerni basturushtiki rolini toluq jari qildurush, Sherqiy Türkistanda herzaman yüz bérish ehtimali bolghan milliy weqelerni öz waqtida basturush üchün héliq azatliq armiyisi bilen jandarma qisimlirini idiye we heriket jehettin hazir halgha ekilish, Xitayning ichki ölkiliridiki Xitay puhralirini Sherqiy Türkistangha kélip xizmet qilishqa righbetlendürüsh, yeni Xitay köchmini yötkesh ... qatarliq nahayiti keng mezmonni öz ichige alghan we bu heqte konkiritni tedbirler otturigha qoyulghan idi. Undin burun Xitay hökümiti, < Xinjianggha asasiy hewip milliy bölgünchilerdin kélidu > digen telebbuzni qollunup kelgen bolsa, < 7 – nomurluq > höjjitide tunji qétim, < Xinjianggha asasiy hewip milliy bölgünchilerdin we qanunsiz diniy heriketlerdin kélidu > digen shoar otturigha qoyuldi, bu, melum menidin élip éytqanda, Xitay hökümitining Sherqiy Türkistandiki diniy sahege qarita keng – kölemde cheklesh we basturush herikiti élip baridighanliqining bishariti idi. 97 – yilining bashliri bolsa del Xitay hökümitining < qanunsiz diniy heriketlerge qarshi turush > digen namda, Uyghurlarning diniy étiqadigha qaratqan depsendichilikini eng yuquri pellige chiqatghan mezgil idi. Mesilen, < 5 – fewral > Ghulja herikitiningmu, ramizan eyining qedir kéchisi oyliride normal diniy pa'aliyet bilen shughulliniwatqan birtop yashning sewepsiz tutqun qilinishi tüpeylidin partilap chiqqanliqimu, bu nuxtini ochuqche ispatlap turmaqta.

Dimek, Ghulja weqesi, kommunist Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan besim we zulum siyasitining mehsulidin ibaret, xalas !

2006 – yil 2 – ayning 2 - küni  München Germany