Sherqiy Türkistanning 2005 – yilidiki Omomiy Siyasi Weziyiti Heqqide Qisqiche Analiz

Perhat Yorungqash

Shu künlerde, meyli Xitay merkizi hökümiti bolsun, yaki sherqiy türkistandiki qorchaq hökümet bolsun, 2005 – yili Uyghur rayonining weziyitining < tenich we muqim > bolghanliqidin söz echiship, yengi yilda bu < ghelibe miwisi > üchün qedeh soqushturushqa hazirlanmaqta. Ularning neziride, chong bir isyan yaki topilang chiqmisa, uyer – buyerde partilash yaki qoralliq toqunush yüzbermise, shuning özi < muqimliq > we < tenichliq > tin ibaret.

Elwettiki, tenichliq we muqimliq, Uyghur helqiningmu ortaq arzusi, chünki hechbir millet yaki xelq tenichsiz we muqimsiz bir mohit ichide yashashni halighan emes, emma sherqiy türkistanning riyal weziyitige qaraydighan bolsaq, bu tupraqqa tenichsizliq we muqimsizliqning uruqini chachqan we uningdin molhosol elip kelgenler her zaman Xitay hakimiyitining özi bolup keldi we bu heqiqet dunya jamaetchiliki teripidinmu bilinip kelinmekte.
Mesilen, amerikidiki dangliq < iqtisatshunaslar jornili > ning 2005 – yil 12 – ayliq sanida elan qilinghan, < Xitayning qamal astidiki gherbi rayoni > digen maozudiki bir maqalida, < Uyghur elida Xitay bolmighan köpligen mosulmanlarning naraziliqlirining küchüyishi bilen, Xitay hökümitining gheripni echish siyasiti yene 1997 – yilidiki ghulja weqesidek qanliq weqelerni keltürüp chiqirishi mumkin > dep körsütülgen we Xitay hakimiyitinng 2005 – yili ichide sherqiy türkistan rayonigha salghan < Muqimsizliq > we < tenichsizliq > uruqlirining kilechekte heli yahshi < miwe > beridighanliqining bisharitini bergen idi.
Sherqiy türkistanning ötken bir yilliq siyasi weziyitige qarap baqayli, bu bir yil ichide Xitay merkizi hökümitining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining aldinqi yillardikidinmu eship chüshidighanliqini körüwelish tes emes. Bir yilning 11 eyi, < Xinjiang Uyghur aptonom rayon qurulghanliqining 50 yilliqini hatirilesh murasimini biheter ötküzüshke kapaletlik qilish > digen niqapta elip berilghan siyasi zerbe berish herikiti bilen ötti we bu herikettin sherqiy türkistanning pütkül milliy sahesi öz nisiwisini aldi.
Mesilen, Xitayche < Boshün ahbarat tori > ning ötken yilning beshida bergen bir heweiride shundaq dep körsütülgen idi:
< Xinjiang Uyghur aptonom rayon qurulghanliqining 50 yilliqini hatirilesh murasimining ongushluq ötküzülishige kapaletlik qilish üchün, aptonom rayonluq partikom, xelq hökümiti we aptonom rayonluq jamaet hewipsizlik nazariti birlikte, < aptonom rayon qurulghanliqining 50 yilliqini tebriklesh paaliyitining biheterlikini qoghdash hizmitining omomiy lahiyesi > namliq uhturushni tüzüp chiqip, 10 – ayning 20 – künigiche Xinjiangning siyasi muqimliqigha kapaletlik qilish üchün mehsus < qattiq zerbe berish > ni qanat yaydurushqa orunlashturdi >.
Mezkur maqalida, yilning beshidin taki 10 – ayning ahirigha qeder tohtatmay elip berilidighan bu < qattiq zerbe berish herikiti > ning obiktining töwendiki 5 nuhtini öz ichige alidighanliqi körsütülgen idi:

Birinchisi, < Sherqiy Türkistan terorchiliri >

Ikkinchisi, < qanunsiz diniy paaliyet we dindin paydilinip döletni parchilashqa urunghanlar >

Üchünchisi, < partiyening milliy siyasitige hujum qilghan, milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq qilghanlar >

Tötünchisi, idilogiye sahesidiki milliy bölgünchiler >
Beshichisi, < xelqning ichki ziddiyitidin paydilinip, milliy aptonomiye qanunigha hujum qilghanlar >

Yuqarqi 5 türlük zerbe berish nishanidin shuni körüwelish asanki, ilgiri Xitay hakimiyiti siyasi zerbe berish heriketliride melum nuhta bilenla cheklengen bolsa, ötken bir yil ichide elip berilghan zerbe berish herikitining pütün milli sahege, jümlidin pütün bir Uyghur millitige qaritilghanliqini körüwelish tes emes.

Buyerde Xitay hakimiyitining, < sherqiy türkistan terorchiliri > digini, Uyghur helqining öz teqdirini özi belgilep, erkin, musteqil yahsash ghayisini otturigha qoyghuchilar we bunung üchün küresh qilghanlar; < qanunsiz diniy paaliyet we dindin paydilinip döletni parchilashqa urunghanlar > digini, diniy etiqat erkinlikini telep qilghuchilar we Xitay hakimiyitining diniy sahege qaratqan yoqutush herikitige qarshi chiqquchilar;
< partiyening milliy siyasitige hujum qilghan, milletler ittipaqliqigha buzghunchiliq qilghanlar > digini, kommunist Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan atsimilatsiye siyasitige, talan – taraj siyasitige qarshi chiqquchilardin ibaret;
idilogiye sahesidiki milliy bölgünchiler > digini, sherqiy türkistanning mediniy – maarip, ahbarat – neshriyat sahesidiki öz millitini söyidighan, öz millitining hazirqi halidin echinidighan, öz millitining tarihiy töhpiliridin pehirlinidighan we bu qarashlirini türlük shekiller arqiliq namayen qilghuchi ghurorluq kishilerdin ibaret;
< xelqning ichki ziddiyitidin paydilinip, milliy aptonomiye qanunigha hujum qilghanlar > digini, Xitay hakimiyitining özi tüzüp chiqqan milliy siyasitini özining depsende qiliwatqanliqini we < Milliy teritoriyelik aptonomiye qanuni > ning qilche ijra qilinmay, peqetla qeghez yüzide saqlinip qalghanliqini shikayet qilghuchi Uyghurlardinla ibaret, halas !
dimek, yighinchaqlap kelsek, Xitay hakimiyitining zerbe berish nishani qilip bekitiwalghini, peqetla özlirining milliy we insaniy heq – hoqoqlirini telep qilghuchilar we ulargha hesdashliq qilghuchilardur ! yeni, huddi aldinqi yillardikige ohshashla, ötken yilimu Xitay hakimiyitining pütün küni, Uyghur millitining milliy mewjutliqini ajizlashturush we yoqutushqa urunush bilen ötti, bundaq bir weziyet astida, sherqiy türkistanning < muqimliqi > we < tenichliqi > din söz echish esla mumkin emes, Xitay hakimiyitining buhil zulum siyasiti, Uyghur helqining milliy öchmenlik tuyghulirini kücheytip, ularning isyankarliqini ashurup barmaqta.

Elwettiki, 2005 – yili Uyghurlar üchün hoshallinarliq hadisilermu yoq emes, u bolsimu, Uyghur helqining meniwiy anisi we meshhur kishilik hoqoq paaliyetchisi Rabiye qadir hanimning türmidin qoyup berilishi we amerikidiki ayilisi bilen jem bolushi idi, eger Xitay hökümiti BDT kishilik hoqoq komutitining, amerika bashchiliqidiki gherip dunyasining, shundaqla xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining derijidin tashqiri besimigha uchrimighan bolsa idi, Rabiye hanimni huddi bashqa yughur mehbusliridek türmide chiritip tashlighan bolatti, lekin, huddi Rabiye hanimning eytqinidek, bir Rabiye qoyup berildi, emma minglarche, 10 minglarche Rabiyeler tehiche qarangghu zindanlarda azap chekmekte !