Nazarbayev Qazaqistangha
Yéngi Özgirish Ėlip Kélermu?

2005.12.06 RFA

5 - Dékabir küni Qazaqistan prézidént saylimining netijisi resmiy élan qilinghandin kéyin, prézidéntliqqa qayta saylanghan Nursultan Nazarbayev qollighuchiliri bilen. AFP

Yekshenbe küni Qazaqistanda prézidént saylimi bolup ötti. Bu Qazaqistan musteqil bolghandin kéyinki üchinchi qétimliq prézidént saylimidur.

Qazaqistan metbuatlirining uchurliridin qarighanda, mezkur saylamgha sekkiz milyon 700 mingdin artuq adem qatnashqan bolup, bu pütün nopusning yérimini teshkil qilidiken.

Prézidént Nursultan Nazarbayev nutuq sözlep, bu qétimqi saylamning nahayiti adil, ochuq-ashkara we démokratik keypiyatta ichide ötkenlikini körsetken, emma Nazarbayevning riqabetchiliri bashqiche köz qarashta bolup, ular mezkur saylamning xelqara ölchemlerge chüshmeydighanliqi, prézidéntning barliq ammiwi axbarat wastilirini öz namzitining teshwiqati üchün ishletkenlikini, bashqa namzatlargha tosalghuluqlar peyda qilinghanliqidek saylam qaidisige xilap ishlarning bolghanliqini tenqid qilghan.

Xelq Nazarbayévtin ümid kütmekte

Prézidént Nazarbayev bu qétim yene yette yilliq möhlet bilen Qazaqistan prézidénti bolup qayta saylanghandin kéyin, Qazaqistanning buningdin kéyinki yillar ichide yüz bérishi mumkin bolghan özgirishliri heqqide türlük inkaslar dawamlashmaqta.

Bu inkaslarning asasliqi, Qazaqistanda yüz bérishi mumkin bolghan démokratik islahatlar, iqtisadiy jehettiki tereqqiyat we xelqning ijtimaiy parawanliqi shuningdek uning tashqi siyasiy istratégiyisi hem bashqilardur.

Qazaqistan milliy uniwérsitétining iqtisadiy-Jughrapiye fakultétining kafédra bashliqi proféssor shéripjan nadiropning éytishiche, Nazarbayevning bu qétimqi saylamda 90 % tin yuqiri awaz bilen riqabetchilirini utup chiqishi xelqning yenila uningdin chong ümidlerni kütiwatqanliqini körsitidu, chünki, u buningdin ilgiri dawamliq türde mewjut mesililerni yaxshilap, Qazaqistanni iqtisadiy hem bashqa jehetlerdin dunyadiki ilghar döletler qatarigha kirgüzüsh wedilirini bergen bolup, xelq uning bu wedilirining emelge éshishigha purset yaritip bermekchi bolsa kérek.

Uning chüshendürüshiche, Qazaqistanda hazir iqtisadiy jehettin ilgirileshler boluwatidu, Qazaqistanning iqtisadiy küchi, bashqa ottura asiya döletlerdin on hesse üstündur؛ Qazaqistan hazir peqet néfit we tebiiy bayliqlirini sétip öz igilikini tereqqi qildurmaqta, prézidént bir qanche yillar ichide Qazaqistanni dunyadiki 50 bay döletning biri qilimen dégen.

Qazaqistan köp qutupluq tashqi siyaset yürgüzüshi mumkin
Doktor shéripjan nadirop Nazarbayevning buningdin kéyinki prezidéntliq möhliti jeryanida ichki-Tashqi siyaset jehette melum özgirishler élip bérishi mumkin ikenliki, belki uning köp qutupluq tashqi siyaset yürgüzüshi mumkinlikini körsetti. Uning qarishiche, Qazaqistan peqet amérika yaki Xitay we yaki rusiye bilenla ayrim yéqin munasiwet ornatsa xatalishidu, shunga u bu döletlerning hemmisi bilen yaxshi munasiwet qurushi kérek.

Uyghurlarning özige xas ümidi bar

Resmi nopus statistikisi boyiche 300 mingdin artuq dep qariliwatqan Qazaqistan Uyghurliri Qazaqistanning puqraliri bolush süpiti bilen prézidént saylimigha qatnashti, elwette, Uyghurlarning yene özige xas mesililirimu mewjut bolup, bularning biri Uyghurlarning öz ana wetinining démokratik hayati, Uyghurlarning siyasi teqdirige munasiwetlik paaliyetliri bolup hésablinidu. Qazaqistan hökümiti Xitay bilen bolghan hemkarliq munasiwiti tüpeylidin Uyghurlarning siyasiy paaliyetlirige chek qoyup kelgen idi, almutidiki Uyghur siyasiy paaliyetchisi, siyasiyon Qehriman Ghojemberdi ependi özining jümlidin Uyghurlarning prézidénttin buningdin kéyin bu mesilide yaxshilash élip bérishni kütidighanliqini, emma, Uyghurlarning siyasiy hayatida özgirish bolushining qiyinliqini otturigha qoydi.

Uning qarishiche, Qazaqistanda yéqin kelgüside démokratik islahat bolmaydu, hemde uning tashqi siyasiti bolupmu, Xitay bilen bolghan munasiwitide özgirish bolushi natayin,chünki u shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolghanliqi we rusiye bilen yéqin munasiwette ikenliki tüpeylidin musteqil tashqi siyaset yürgüzelmeydu. Bundaq ehwal astida Uyghurlarning bolupmu , wetenperwer Uyghur teshkilatlirining paaliyetliri cheklengini cheklengen.

Uyghurlarning paaliyetliri we hoquqlirining yaxshilinishi pütün ottura asiyadiki démokratiyige baghliq

Uning chüshendürüshiche, egerde ottura asiyaning Özbékistan, Türkmenistan , Tajikistan we bashqa jumhuriyetliridimu xuddi Qirghizistandikidek démokratik islahat élip bérilip, démokratiye emelge ashsa, u chaghda Qazaqistanmu shu yolgha méngishi tebiiy, eger Qazaqistan démokratik bolsa, u chaghda Uyghurlarning paaliyetliri we hoquqlirimdimu yaxshilinishlar bolushi mumkin.

Qazaqistandiki prézidént saylimigha xelqara közitish teshkilatlirining 1600 din artuq adimi közetküchi süpitide qatnashqan bolup, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati mezkur saylamning yenila xelqara démokratik saylam ölchemlirige layiq emeslikini körsetken.

Köpinche közetküchilerning qarishiche, Qazaqistanda hazirche xuddiy, Ukrainiye, Gruziye we Qirghizistanda yüz bergendek renglik inqilablarning yüz bérishi mumkin emes bolup, bu peqet Nazarbayevning buningdin kéyinki ichki siyasiti bilen munasiwetliktur. (Ümidwar)