Uyghur Ėlini Ziyaret Qilghan BBC Muxbirining Hés Qilghanliri

2005.12.03 RFA

Engiliye BBC radio ‏- téléwiziye shirkitining muxbiri somawél ependi élan qilghan " Xitay hökümiti Uyghur élidiki musulmanlarni qattiq kontrol qilmaqta " dégen témidiki maqaliside, yéqinda Uyghur élini ziyaret qilish jeryanida, köpligen waqitlarda puqrache kiyiniwalghan saqchilarning keynige kirip uni nazaret qilip yürgenlikini, shundaqla mezkur jaydiki Uyghurlarning chetel muxbirliri bilen paranglishishtin intayin qorqidighanliqini tekitlesh bilen bir waqitta, özining puqrache kiyiniwalghan saqchilardin qéchip yürüp, bir qisim Uyghurlar bilen qisqiche söhbetlerde bolghanliqini melum qilghan.

Islam heqqide heqiqiy telim – terbiye élish tes

Aptor maqalide Uyghur élidiki diniy étiqat mesilisi heqqide toxtilip, özining Ürümchidiki islam institutida oquwatqan bir Uyghur yash bilen söhbette bolghanliqini, hemde uning dégenliridin mezkur jayda heqiqiy islam heqqide terbiye élishning intayin tes ikenlikini hés qilghanliqini bildürgen. U özining bu heqte hés qilghanlirini mundaq ipadiligen:

"Bu yerde, islam heqqide heqiqiy telim - terbiye élish nahayitimu tes iken. Mesilen, bu yerdiki islam institutida ötilidighan derslikler 2000 mayil yiraqliqtiki Beijing hökümitining kontroli astida bolup, Xitay kommunistik partiyisining tesdiqidin ötishi kérek iken. Imamlar üchün siyasiy üginishlerge qatnishish shert iken, hetta ders ötüshte, quranning qaysi qismini sözlesh yaki sözlimeslik heqqidimu mexsus buyruq chüshürülgen iken".

Qanunda belgilengen diniy erkinlik emeliyette yoq

Aptor maqaliside, kishilik hoquq teshkilatining Uyghur élidiki dini weziyet heqqide Xitay hökümitini qattiq eyibligenlikini eskertip, mundaq yazghan:

"Kishilik hoquq teshkilati Xitay hökümitini islam dinigha étiqat qilidighan az sanliq milletlerni, bolupmu Uyghur élidiki islam muxlislirini basturiwatqanliqi heqqide qattiq eyiblimekte. Gerche Xitayning asasiy qanunida diniy étiqat erkinlikige kapaletlik qilish kérek dep körsitilgen bolsimu, lékin emeliyette, bu yerde kishilerning erkin halda öz aldigha dini paaliyetler bilen shughullinishi hergizmu mumkin emes iken. Bu heqte kishilik hoquq teshkilatining mutexesissi nikola ependi " Uyghurlar hazir bekmu chong xeterge duch kelmekte, ular eger hökümetning körsetkini boyiche ish qilmay, paaliyetlerni öz aldigha xalighanche élip baridiken, ular her zaman qolgha élinish, qamap qoyulush, qiyin - Qistaqlargha élinish hetta sotlinish qatarliq xeterlerge uchraydu" dep körsetken. Shunga menche, hazir Uyghur élide héchkim öz iradisi boyiche diniy ishlar bilen shughullinalmaydu".

Hazir Uyghurlarning küni bekmu tes

Uyghur élini ziyaret qilghan somawil ependi " Xitay hökümiti Uyghur élidiki musulmanlarni qattiq kontrol qilmaqta " dégen témidiki bu maqaliside, Ürümchi shehirining merkizige jaylashqan bir meschitni we uning etrapidiki muhitni mundaq teswirligen:

"Bu yerdiki burunqi meschit bir nechche yil ilgiri chéqiwétilgen bolup, eslidiki qiyapiti pütünley yoq bolghan, hazirqi meschitning astinqi qewitige kalifor soda sariyi we kintaki toxu kawipi ashxanisi qatarliqlar qoshup sélinghanliqtin, uning üstige jaylashqan meschitte namaz oquydighanlar zor tesirge uchrighan. Meschit etrapida yürgen Uyghurlar biz bilen geplishishtin bekmu qorqatti. Chünki bundin ilgiri ularning arisidiki beziler chetel muxbirliri bilen paranglashqanliqi üchün qolgha élinip, qamaqta yatqan iken. Biz arqimizda egiship yürgen puqrache kiyiniwalghan saqchidin özimizni daldigha élip, bir amallarni qilip, meschit etrapida yürgen bir Uyghur bilen qisqiche söhbette bolduq. U bizge mezkur jaydiki ilgiriki meschitning chéqiwétilip qayta sélinghanliqigha intayin narazi ikenlikini bildürüp, " meschitni bundaq özgertip sélish peqetla qamlashmidi. Bu bizning étiqat qilidighan jayimiz tursa, hazir uning astigha soda sariyi we ashxanilar sélinip, namaz oqughinimizda, warang - Chürüng ichide öz awazimizni angliyalmaymiz " dep qaqshighan. U sözlewétip tuyuqsiz nahayiti éhtiyat qilghan halda " hazir Uyghurlarning küni bekmu tes bolup kétiwatidu, eger méning BBC muxbirliri bilen paranglashqanliqim ashkarilinip qalsa, balagha qalimen" dep agahlandurush berdi".

BBC muxbiri somawil ependi " Xitay hökümiti Uyghur élidiki musulmanlarni qattiq kontrol qilmaqta " dégen témidiki bu maqaliside yene Uyghur élining shimaliy qismidiki rayonlarning iqtisadiy tereqqiyati heqqidimu toxtalghan, u, shimaliy rayonlarda yer asti bayliq intayin mol ikenlikini, lékin buningdin menpeet éliwatqanlarning mutleq köp qismi Xitay ölkiliridin éqip kéliwatqan aqqunlar bolup, Uyghurlarning nahayiti az menpetliniwatqanliqini bildürgen. (Méhriban )