"Xitayning Qamal Astidiki Gherbi Rayoni"

2005.12.02 RFA

Graphic courtesy of Wikipedia.org

Amérikidiki dangliq "iqtisadshunaslar" jurnili peyshenbe küni " Xitayning qamal astidiki gherbi rayoni" dégen témida maqale élan qilip, Uyghur élining nöwettiki siyasiy weziyiti we Xitay hökümitining gherbni échish siyasitini tonushturdi.

"Ghuljining chet yerlirigiche baralighan ziyaretchila Ghuljining qarangghu ötmüshini köreleydu"
Uyghur élining Ghulja we Ürümchi sheherlirige qilinghan ziyaret asasida yézilghan mezkur maqalide mundaq déyilgen:

"Xitay kadirliri üchün Ghulja shehiri, Xitayning gherbni échish siyasitini teshwiq qilidighan eynekke aylandi. Yol boyida égiz ishxana binaliri, qewetlik soda sarayliri qed kötürgen, yollarda ésil mashinilar ötüshüp yürgen. Kündüzliri Xitay, Uyghur, Qazaq, Rus, Tajiklar bazarlargha topliship, soda sétiq bilen shughulliniwatqan. Kéchiliri bolsa, kishiler baghchilarda heriket qiliwatqan yaki topliship qart oynishiwatqan. Uyghur éligha jaylashqan Ghulja barghanséri iqtisadiy gülliniwatqan we dunyalishiwatqan bir jay süpitide tonulmaqta. Emma peqet Ghuljining chet yerlirigiche baralighan ziyaretchila Ghuljining qarangghu ötmüshini köreleydu. 1997 ‏- Yilidiki Ghuljida yüz bergen topilang Xitay hökümiti teripidin qattiq basturulghan."

Maqalide körsitilishiche, Xitay hökümiti Uyghur élini boysundurushni meqset qilidu. 2000 ‏- yili 1 ‏- ayda Xitay hökümiti gherbni échish siyasitini yürgüzgende, uning meqsitining Uyghur élining iqtisadini tereqqi qildurushla emes, belki Uyghur élige bolghan kontrolluqni kücheytish, bölgünchilik amillirini yoqitish we Uyghurlarni asmilatsiye qilish ikenliki éniq bolghan.

Ikki musteqil jumhuriyet

1944 - yildin 1949 - yilghiche mewjut bolghan musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining reisi exmetjan qasimi (1914-1949)
Maqalide, Uyghurlarning 1933 ‏- Yili we 1944 ‏- yilliri ikki qétim qisqa muddet musteqil jumhuriyet qurghanliqi tilgha élinip, hazirmu nurghun Uyghurlarning musteqilliq telipining barliqi körsitilgen. Maqalide éytilishiche, ataqliq Uyghur kishilik hoquq paaliyetchisi Rabiye Qadir xanim nöwette Uyghur dewasining asasliq awangartigha aylanghan. Emma Xitay hökümiti bolsa Rabiye Qadir xanimni " térrorchi" dep eyiblep, uning Uyghur élidiki aile ezalirigha tehdit ishletmekte. Xelqara kechürüm teshkilati, Xitay hökümitining bu qilmishining Rabiye Qadir xanimning inawitini töküsh we Uyghur élidiki siyasiy basturush paaliyetlirining bir qismi ikenlikini bildürmekte.

Maqalide tekitlinishiche, Xitay hökümitining bu yil öktebirde Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 50 yilliqini tebriklesh jeryanida bixeterlik tedbirlirini qattiq kücheytishi, hökümet dairilirining Uyghur élidiki bölgünchilik amilliridin yenila endishe qiliwatqanliqini körsitidu. Emma Xitay hökümiti nöwette Xitayning bashqa jaylirida muweppeqiyet qazanghangha oxshash, iqtisadni téz tereqqi qildurush arqiliq, Uyghur élidiki siyasiy teleplerni ajizlashturushni ümid qilmaqta.

Xitaynig közi Uyghur élidiki mol kömür, néfit we tebiiy gaz bayliqigha chüshmekte

" Iqtisadshunaslar" jurnili élan qilghan mezkur maqalide yene mundaq déyilgen:

Uyghur éli Xitay üchün bedel tölep tutup turushqa erziydighan bir rayon. Xitay iqtisadni tereqqi qildurush üchün énérgiyige jiddiy éhtiyajliq boliwatqan bir peytte, uning diqqiti barghanséri Uyghur élidiki mol kömür, néfit we tebiiy gaz bayliqigha chüshmekte.

"Xitayning qamal astidiki gherbi rayoni"

"Uyghur éli Xitay üchün bedel tölep tutup turushqa erziydighan bir rayon. Xitay iqtisadni tereqqi qildurush üchün énérgiyige jiddiy éhtiyajliq boliwatqan bir peytte, uning diqqiti barghanséri Uyghur élidiki mol kömür, néfit we tebiiy gaz bayliqigha chüshmekte. Xitaydiki eng chong döletlik néfit shirkiti nöwette asasliqi Uyghur élide qédirish ishlirini élip barmaqta. Kila 2- Tebiiy gazliqining bayqilishi bilen, Xitay hökümiti Uyghur élining gézini sherqtiki ölkilerge yötkeydighan turuba yoli yatquzup chiqti. Üch yil awwal, jungghar oymanliqidiki néfitliklerdin on milyon tonna néfit ishlepchiqirilip, Xitayda rékord yaratti. Ötken yili tarim néfitlikdinla besh milyon tonna néfit qézildi.Uyghur éli tebiiy bayliqlargha mol bolupla qalmastin, yene tebiiy bayliqlargha mol ottura asiya döletlirige chégridash bolghachqa, Xitayning ottura asiyagha yüzlinidighan ishikige aylandi'' .

Maqalide körsitilishiche, Xitay mana mushundaq menpeetlirini qoghdash üchün, Uyghur musulman pidaiylirini tehdit we qoral küchi bilen kontrol qilishta ikkilenmigen. Barliq diniy mekteplerni chekligen. Ahalilerning bildürüshiche, Xitayning dinni kontrol qilishi ünümlük bolmaqta. Xitay yene shangxey hemkarliq teshkilatigha eza ottura asiya döletliriningmu bu jehettiki qollishigha érishken. Bir imam öz weziyiti heqqide maqalining aptorigha " hökümetning bizning üstimizdiki kontrolliqi shu derijige yettiki, biz hetta urush qilishni oylashqimu pétinalmaymiz" dep pichirlighan.

Xitay hökümiti Xitay köchmenlirining Uyghur éligha köchishini righbetlendürüp kelmekte

Xitay hökümiti yene bir tereptin Xitay köchmenlirining Uyghur éligha köchishini righbetlendürüp kelmekte. Gerche Xitay hökümitining küchmenlerni yötkishining Uyghur élidiki musulmanlarni tarqaqlashturushni meqset qilghanliqini ispatlaydighan küchlük deliller bolmisimu, emma nurghun sheherlerde del mushundaq ehwallar körülmekte. Ilgiri köp sanliqni igelleydighan Uyghurlar barghanséri az sanliqqa aylinip qalmaqta. Xitayning gherbni échish siyasitini tenqid qilghuchilar, bu siyasetning téximu köp Xitay köchmenlirining Uyghur éligha kélip, yaxshi xizmet pursetliri we bazarlarni igellishini keltürüp chiqirip, yerliklerni paydisiz orungha chüshürüp qoyiwatqanliqini bildürüwatidu. Tereqqiyatning miwilirini yéngi Xitay köchmenliri behriman boliwatqanliqini körsitiwatidu.

Uyghur élidiki bay - Kembeghellik perqining zoriyishi milletler arisida ziddiyetni téximu ulghaytishi mumkin

Uyghur élidiki bay - kembeghellik perqining zoriyishi milletler arisida ziddiyetni téximu ulghaytishi mumkin. Chünki bir qisim Uyghurlar gherbni échishtin menpeetlengen bolsimu, emma omomyüzlük alghanda, tereqqiyatning sirtida qaldurulghanlarning hemmisi Uyghurlar

"Xitayning qamal astidiki gherbi rayoni"

Emma maqalide tekitlinishiche, qismen Uyghurlarmu bu tereqqiyatlardin behriman bolmaqta. Biraq Xitayning bashqa jaylirigha oxshash nöwettiki tereqqiyat peqet bir qisim ottura tebiqini qanaenlendürgini bilen, bay- Kembeghellik otturisidiki perq téximu zoriyip kelgüside téximu éghir mesililer kélip chiqishi mumkin. Sheher we yéza ahalilirining kirim perqi hazirqi eng chong riqabet hésablanmaqta. Uyghur élide énérgiye we sayahetchiliktin sirt, sanaetning ösishi asta bolup, nurghun yerlikler sanaet ishlepchiqirishigha qatnishishtin mehrum qalmaqta. Uyghur élining köp jayliri téxi yéza, hetta eng tereqqi qilghan sheherliridimu alte jan bar aile laydin sélinghan bir kichik katektek öyde jan baqidighan haletni uchratqili bolidu.

Maqalide yekünlinishiche, Uyghur élidiki bay - Kembeghellik perqining zoriyishi milletler arisida ziddiyetni téximu ulghaytishi mumkin. Chünki bir qisim Uyghurlar gherbni échishtin menpeetlengen bolsimu, emma omomyüzlük alghanda, tereqqiyatning sirtida qaldurulghanlarning hemmisi Uyghurlar. Xitay hökümiti chégra mudapiesini kücheytken teghdirdimu, Uyghurlar üchün xoshna pakistangha bérip, medrislerde qoralliq telim- terbiye élish pursiti yenila mewjüt. Uyghur élide Xitay bolmighan köpligen musulmanlarning naraziliqlirining küchiyishi bilen, Xitay hökümitining gherbni échish siyasiti yene 1997 ‏- yilidikidek qanliq weqelerni keltürüp chiqirishi mumkin.

Omomlashturghanda, Xitayning gherbni échish siyasitige qarshi chiqqan yerlik Uyghurlar yaki basturuldi yaki sürgünde bolushqa mejbur boldi. Xitay hökümiti Uyghur élini zorawanlarche basturush arqiliq, Uyghur élining özining bixeterlik pajiesige aylinip qélishining aldini élishqa urunup keldi. (Arzu)