Uyghurar Néme Üchün Özlirining Musteqil Dölitini Quralmidi? (4)

2005.11.18 RFA

19- Esirning axirliridiki yette sheher dölitining qurghuchisi baqup beg bedöwlet.

Rusiye mutexessisi wiktor dénisop öz maqaliside deslepte Rusiyining néme üchün tungganlar we manjular bilen birliship, yaqupbegke qarshi ittipaq tüzmigenlikining seweblirini körsitidu.

Uning qarishiche, bu chaghda yaqupbeg musulmanlar dunyasida zor abruy qazanghan bolup, tungganlarning rehbiri undaq shöhret tikliyelmigen . Uning üstige yene Rusiye yaqupbegke qarshi herbiy heriket qollansa, buningdin engiliyilikler paydilinip kétishi mumkin idi. Soda jehettin élip éytqanda Ürümchi we manas qatarliq jaylar Rusiye sodigerlirini qeshqeriyedek unchiwala paydigha érishtürelmeytti. Chünki , qeshqeriye sheherliri Rusiyige yéqin, sétiwélish küchi zor bolup, u Rusiye üchün muhim iqtisadiy ünüm yaritalaytti. Yene bir seweb shuki Rusiyining Ürümchi qatarliq jaylargha esker ewetishi köp chiqimlargha we tosalghuluqlargha duch kéletti.

Rusiye hökümiti yaqupbegni menching impériyisining özining yoqitishini kütti

Rusiye mutexessisi wiktor dénisopning otturigha qoyushiche, char Rusiye hökümiti tungganlargha yardem bérip, yaqub begke qarshi herbiy heriket qollinishni özige paydisiz dep hésablash bilen belki, bu döletning uzun mewjut bolalmaydighanliqini aldin körüwalghan bolsa kérek ?! shunga Rusiye Ürümchi qatarliq jaylargha esker ewetish arqiliq menching impériyisi bilen bolghan munasiwetni buzushqa tewekkülchilik qilmidi. Béyjing hökümranliri uzun muddetlik munazirilerdin kéyin axiri yaqupbegke qarshi herbiy yürüsh qilish qararigha keldi.

Rus aptorining qarishiche, Rusiye yaqupbeg döliti mesiliside yénikliq qilmay, ya uni xelqara sehnide ashkara qollimay we yaki uninggha qarshi herbiy heriket qollanmay, peqet uning menching sulalisi bilen urush qilishini kütüp, pursettin paydilanmaqchi boldi.

Rusiye menching qoshunlirining hujumliridin kéyin birdinla siyasitini özgertti

Wiktor dénisopning otturigha qoyushiche, Rusiye hökümitining yaqupbeg rehberlikidiki qeshqeriye we yaki Ruslarning atishi boyiche yette sheher dölitige tutqan siyasiti özgirishchan bolup, buningda Rusiye yuqirida éytilghandek Xitay amili, engiliye amili, iqtisadiy payda qatarliq köp tereplimilik mesililerni nezerge alghan idi. Emma, 1875- 1876-Yili menching qoshunliri Ürümchi we manastiki tunggan qoshunlirini meghlup qilghandin hemde pütün sherqiy türkistanni igilesh üchün herbiy teyyarliq qilishqa bashlighandin kéyin, Rusiye hökümiti menching hökümranliqining qaytidin sherqiy türkistanda tiklinishige nisbeten toluq ishenchige keldi. Bu munasiwet bilen Rusiye hökümiti yaqupbeg teripidin igilengen qirghiz yerlirining teqdirige bekrek köngül böldi.

Rusiye hökümiti yaqupbegning engiliye we osmanli hökümetliridin közligen yardemlerge érishelmigenlikidek shuningdek menching armiyisining hujumigha duch kélishtek qiyinchiliqliridin paydilinip, yaqupbeg igiliwalghan zéminlerni qoqentke qayturup bérish heqqide uning bilen kélishim tüzüsh taktikisi qollandi. Rusiye héch bolmighanda bu yol bilen bir qisim zéminlargha érishiwélish oyigha keldi. 1877-Yili yaqupbeg axiri Rusiye hökümiti bilen sherqiy türkistanning perghane bilen bolghan chégrisini süyük- Ulughchat –maltabir arqiliq ayrishqa, Rusiye ulughchatni igileshke qoshulghan, emma ariliqta yaqupbegning ölüshi we menching qoshunlirining yette sheher dölitini axirlashturushi bilen bu kélishim emelge ashmay qalghan.

Musteqil dölet quralmasliqtiki asasiy seweblerning biri Rus we Xitay hemkarliqi

Witor dénisopning yekünliridin körüwalghili bolidighan nuqtilar shuki, yaqupbeg rehberlikidiki Uyghur dölitining axirqi hésabta menching hökümiti teripidin yoqitilishi Rusiyining tashqi siyasitige uyghun bolup, char Rusiye hökümiti bir tereptin yaqupbeg bilen soda-Iqtisad we chégra kélishimliri tüzüp, uni pepilise, yene bir tereptin ili sultanliqini yoqitish ariliq uning küchini cheklidi shuningdek Menching-Xitay hökümranlirining yardem qilish teleplirini bija keltürüp, menching sulalisining Uyghur élini qayta ishghal qilishigha sharait yaritip berdi. Qisqisi Uyghur dölitining axirlishishida Rusiye belgilik rol oynidi.

Qazaqistanliq merhum Uyghur tarixchisi Dawut Isiyéw ependimu özining "yette sher döliti" namliq kitabida Rusiye bilen engiliyining Uyghur dölitige tutqan tashqi siyasiti heqqide toxtilip, Rusiye hökümitining engiliyining bir qanche qétim birlikte yette sheher dölitini étirap qilip, menching qoshunlirining tajawuzini tosush teklipini ret qilip, zo zongtang-Lyu jingtang bashliq Xitay jallatlirining qeshqeriyige bésip kirip, yüz minglighan Uyghurarni öltürüshidek wehshiliklirige yol achqanliqini tenqid qilghan idi.

Yaqupbeg hakimiyitining axirlishishidiki seweblerning birining char Rusiyining tashqi siyasiti ikenlikini tarixiy pakitlar bilen ispatlighan mezkur Rus mutexessisi wiktor dénisop maqalisining axirisida xulase chiqirip, yaqupbegning ölümi bilen ghayiwi "ulugh turan" qurush idiyisi bilen baghlinishliq bolghan tewekkülchilikler axirlashqan bolsimu, emma bu idiyining yenila dawamliship, yéngi ewladlar arisida bix uruwatqanliqini tekitleydu. Emma aptor özining bu idiyige qarshi ikenlikini yoshurmastin, bu idiyidiki kishiler "özliridin burun otturigha qoyulghan bu idiyining istiqbalsiz we halaketlik ikenlikini sezmewatidu we sézishnimu xalimaydu" dep yekün chiqiridu.

Elwette, shuni qisturush mumkinki, 19-we 20-esirdiki Uyghurarning özini azad qilish, musteqil dölet qurushni meqset qilghan barliq heriketliri char Rusiye, sabiq sowét ittipaqi hemde gomindang hem kommunist Xitay hökümetliri teripidin ene shundaq "ulugha turanchiliq",' "pantürkizm", " pan islamizm" dégendek namlar bilen qarilanghan bolup, chünki buningdiki sewebler shuki , mezkur hökümetlerning héch qaysisi Uyghurarning musteqil dölitining bolushini xalimighan idi. Rus we Xitay siyasiyonlirining idiyisi boyiche alghanda, Ruslarning, Xitaylarning we bashqilarning musteqil dölet qurush hetta impériye bolush hoquqi bar, emma Uyghurarning yoq.

Mutexessislerning qarishiche, Uyghurarning 19-20-esirlerde özlirining musteqil dölitini quralmasliqi we yaki saqlap qalalmasliqidiki asasiy seweblerning biri ene shu ismi atalghan döletlerning Uyghurargha tutqan meydani hemde ularning bu mesilidiki hemkarliqi bilen munasiwetliktur. (Ümidwar)