XUyghurlar Néme Üchün Özlirining Musteqil Dölitini Quralmidi? (3)

2005.11.16 RFA

19- Esirning Axirliridiki Yette Sheher Dölitining Qurghuchisi Yaqup Beg Bedöwlet.

Uyghurlarning néme üchün öz musteqil dölitini quralmighanliqining sewebliri heqqide izdengen Rusiye mutexessisi Wiktor Dénisop özining " Rusiye xewerliri gézitide" élan qilghan maqaliside pikirlirini dawamlashturup, Yaqub begning shunche qudret tapqan Uyghur dölitini saqlap qalalmighanliqining bir qatar seweblirini körsitip ötidu.

Rusiye Yaqub begning herikitini qattiq közet astigha alghan
Wiktor dénisopning otturigha qoyushiche, 1867-yilidin 1870-yilighiche bolghan ariliqta Yaqub beg özining Sherqiy Türkistandiki küchini mustehkemligendin tashqiri 1871-yili, Ürümchidiki Tungganlarning gherb tereptiki jaylargha kéngiyip taki KuCharghiche kelgenlikini körüp, Ürümchige qarshi hujumgha ötüp, axiri Tungganlarni boysunduridu hemde öz dairisini manasqiche kéngeytidu. Bu ehwal Rusiyini téximu xewpsizlendürgen.

Sankitpétérburg 1872-yili, Char Rusiye armiyisi bash qomandanliq shitabining ofitséri général D. Boguslawskiyni Türkistangha ewetip shu jaydiki herbiy weziyet heqqide matériyal toplaydu. Uninggha manju hökümitige ili mesilini hel qilish heqqide söhbetlishish wezipisimu tapshurulidu. Rusiye mutexessisi Wiktor Dénisopning otturigha qoyushiche, bu chaghda Yaqub begning hujumlirigha taqabil turush üchün Ürümchidiki Tungganlar rehbiri Rusiye hökümitidin yardem sorighan. Lékin, Rusiye buninggha jawab bermigen. Emma, Yaqub beg manasni élish bilen Ghuljidiki Taranchi Sultanliqigha nisbeten jiddiy tehdidlerni élip kélip, uni özige qoshuwélish sharaiti piship yétilgen idi . Mana mushundaq, Yaqub begning pütün Sherqiy Türkistan boyiche öz hakimiyitini mustehkemlishi tashkendiki Türkistan gubérnatori K. P. Kaufmanni Sherqiy Türkistan mesilisini jiddiy bir terep qilishqa mejbur qilghan bolup, Kaufman Xitay-Menching hökümitining Rusiyige qoyghan Yaqub beg we Ilidiki Taranchi (Uyghur) Sultanliqigha birlikte herbiy heriket qollinish telipini nezerge élishqa hemde axirida Iligha Rusiye qoshunlirini ewetishke mejbur bolghan.

Rusiye Hökümranliqi Ilida

Wiktor dénisopning bayan qilishiche, Char Rusiye qoshunliri 1871-yili, 22-iyul küni Ilining merkizi hésablanghan ghulja shehirige kirdi. Rusiye hökümiti ilini ishghal qilishni deslepte peqet waqitliq herbiy heriket yeni menching sulalisining jungghariyidiki weziyetni kontrol qilishi üchün yardem bérish dep qarighan. Rusiyining Ilini ishghal qilishi sherqtin kélidighan menching qoshunlirining Yaqub beg we Tungganlarni meghlub qilishigha ongushluq sharait yaritip berdi.

Bu chaghda Rusiyining asasiy nishani ottura asiyadiki qoqent xanliqini yoqitishqa qaritilghan bolup, bu emeliyette engiliye bilen Rusiyining ottura asiyadiki menpeet toqunushliri bilen munasiwetlik idi. Türkistan gubérnatori Kaufman qoqentni yoqitishning birinchi qedimi süpitide aldi bilen uni Rusiyige tewe dölet qilish arqiliq qoqent xani xudayarxan bilen 1868-yili 13-féwralda kélishim tüzdi. Rusiyining ilgiri axiri qoqent we Ili sultanliqini kontrolluq astigha élishi yette sheher dölitige küchlük tesir körsetti, netijide bu chaghda Yaqub begning yette sheher döliti bilen Char Rusiye arisida biwaste qarshilishish hemde ottura asiyada menpeet talishish weziyiti shekillendi.

Tungganlar we Rusiye

Tarixiy melumatlarda ilgiri körsitilmigen bir nuqta Rusiye tarixchisi wiktor dénisop teripidin ashkarilanghan bolup, uning yézishiche, 1872-yili baharda Ürümchi we manastiki Tungganlar öz elchilirini Rusiyining yette su oblastliq memuriyitige ewetip Tungganlarning Rusiye tewelikige ötüshi hemde Rusiyining ularni Yaqub begdin qoghdishini arzu qilidighanliqini bildürmekchi bolghan

Türkistan gubérnatori kaufman buningdin xewer tépip eger ularning elchiliri kelse "Ürümchining Xitayning yéri bolghanliqi üchün" Tungganlarning Qeshqer hökümranidin qoghdinish yolini menching hökümitidin izdishi lazimliqini éytishni otturigha qoyghan. Arqidinla, Tunggan rehbiri Hezret Lawtey Rusiyining semipalatinkisiy oblasti bilen alaqiliship, yuqiridiki telipini otturigha qoyghan.

Semipalatinkisy herbiy gubérnatori gherbiy Sibiriye gubérnatorigha iltimas sunup, qoshun ewetip Ürümchini ishghal qilish teklipini bergen. Tungganlarning Rusiyidin sorighan yardem telipi menching impériyisige taqabil turush emes belki, Yaqub begke qarshi turushtin bolghanliqi roshen. Biraq, Rusiye tashqi ishlar ministirliqi we herbiy ishlar ministirliqi Yaqub begke qarshi herbiy heriket qollinish tekliplirini ret qilghan. Rusiye herbiy we tashqi ishlar dairiliri eger undaq qilghanda Yaqub beg bilen Rusiye arisida tüzülgen soda kélishimige xilap bolidighanliqi hemde buning yene Rusiyining Sherqiy Türkistan we ottura asiyagha qaratqan herbiy- Siyasiy pilanigha ziyanliq bolidighanliqini chüshendürgen.

Wiktor dénisopning qarishiche, Rusiye hökümitining Tungganlarning telipini ijra qilip, Ürümchidiki Yaqub beg hökümranliqigha herbiy heriket qollanmasliqi netijiside Yaqub beg Sherqiy Türkistandiki birdin-Bir hökümrangha aylinip, uning dölitining Menching impériyisi we Rusiye impériyisi bilen biwaste chégrilinish weziyiti shekillendi.(Ümidwar)