Uyghurlar Néme Üchün Özlirining Musteqil Dölitini Quralmidi ?

2005.11.10 RFA

Sowétler ittipaqining yimirilishi bilen Uyghurlar bilen étnik tughqanchiliqqa ige ottura asiyadiki türkiy milletler öz musteqil döletlirini qurdi.

Qazaqlar, Qirghizlar, Özbekler, Türkmenler we Azerbeyjanlar musteqil dölet süpitide öz igilik hoquqlirini qolgha keltürüp, xelqara jemiyetning étirap qilishi arqisida birleshken döletler teshkilatining resmi teng barawer ezasi bolup qaldi. Emma Sabiq Sowét ittipaqi zéminidiki yene bashqa türkiy xelqlerdin Tatarlar, Bashqurtlar, Qumuqlar, Chuwashlar, Xakaslar, Tuwalar hem Altaylar musteqil dölet derijisige kötürülmisimu, biraq yenila özlirining milliy jumhuriyet hoquqlirigha ériship, Rusye fédératsiyisining terkibide Moskwa bilen fédéral kélishimge qol qoydi.

Bu milletler öz jumhuriyetlirining asasiy qanuni, dölet bayriqi we dölet gimnini békitish shuningdek özlirining prézidénti we parlaméntini saylashni öz ichige alghan ichki siyasitini tüzüsh we belgilesh hoquqlirigha sazawer boldi. Nopus jehette Uyghurlardin nechche on hesse az bolghan mezkur türkiy milletler hoquq jehette yenila Uyghurlardin zor üstün turidu xalas.

Uyghurlar musteqil dölet quralamdu yoq?

Andaqta, Uyghurlar ottura asiyadiki qedimiy medeniyetlik we tarixta köp qétim musteqil döletlerni qurghan bir köp nopusluq türkiy xelq turughluq néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi? Uyghurlar musteqil dölet quralamdu yoq? dégendek témilar heqqidiki munaziriler Rusye tetqiqatchiliri arisida dawamlashmaqta.

Ötkende Rusiyining Nowosibirsk shehiride Rus alimliri yighilip, mexsus türde Uyghur mesilisi jümlidin Uyghurlarning kelgüside musteqil dölet quralash-quralmasliqi mesilisi heqqide munazire élip barghan idi. Nowosibirsk kechlik gézitide élan qilinghan bu heqtiki maqalidin melum bolushiche, Rus alimliri Uyghurlarning eslide musteqil dölet qurush iqtidarigha 19-we 20-esirdila érishken bolsimu, emma Rusye we kéyinki Sabiq Sowét ittipaqining jümlidin Stalin hökümitining Uyghurlar qurghan döletlerni gumran qiliwetkenlikini, Rus hökümitining Uyghurlarning musteqil dölet qurushidiki tosalghugha aylanghanliqini otturigha qoyushqan idi.

Yéqinda W.Dénisop isimlik Rus mutexessisi maqale yézip, bu témigha murajet qildi. U maqalisinining témisini " Xitaydiki musulmanlar néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi?" dep atighan.

Aptor maqalisining bash qismida ottura asiyada türkiy xelqlerning birliship, bir siyasiy gewdige aylinish ghayisining bügünki künde yenila küchiyiwatqanliqini, ular qurmaqchi bolghan "Büyük Turangha" hetta Uyghur éliningmu kiridighanliqini otturigha qoyush bilen, Uyghur xelqining 19-esirdila mezkur idiye astida inqilab qilghanliqi, Yaqup beg közligen meqsetning emeliyette ottura asiyani öz ichige alghan Büyük Türkistandin ibaret bolup, buning Rusiyining menpeeti bilen düshmenliship qalghanliqini bayan qilidu.

Uyghurlar musteqil dölet idiyisidin héch qachan waz kechmigen
Rus mutexessisi W. Dénisop ependi Uyghurlarning musteqil dölet qurush idiyisidin héch qachan yaltaymighanliqi, bügünki künde Uyghur mesilisining Xitayning béshini aghritiwarqan éghir mesilige ayliniwatqanliqini körsitip mundaq deydu maqaliside "Beijing Uyghurlar üstidin hökümranliq ornatqan bilen biraq özlirige éghir bash aghriqi tépiwaldi. Shinjang bilen Tibet Xitayning eng muqimsiz rayonlirigha aylandi. Shinjangda yashawatqan xelqler her xil lozunkilar we bayraqlar astida özlirini Xitay impériyisining hökümranliqidin azad qilishqa intildi.

19-esirning 60-yillirida Shinjang térritoriyiside kötürülgen küchlük qozghilanglar netijiside bir qanche musteqil döletler qurulghan bolup, ularning ichidikilirining biri yaqup bashchiliqidiki Ulugh Turan qurushni meqset qilghan qozghilangdur."

Aptorning qarishiche, 19-esir Uyghurlarning küreshliri qaynighan esir
Rus aptorining neziride 19-esir Uyghurlarning musteqil dölet qurush yolida qolgha keltürgen eng chong pursiti bolup, buningda Yaqup beg muhim rol oynidi. Yaqup rehberlikidiki musteqil Uyghur döliti Uyghurlarning öz dölitini menggülük berpa qilish yolidiki eng chong we ghelibilik urunush bolsimu, epsuski, bu hökümet chong döletlerning siyasiy oyunliri arqisida mewjut bolmay qaldi. Mezkur Rus aptori W. Dénisop ependi maqalisini asasliqi Uyghurlarning 19-esiridiki musteqilliq küreshliri we Yaqup begning élip barghan küreshliri shuningdek Uyghur dölitining weyran bolushi mesilisige béghishlaydu.

Uyghurlar Néme Üchün Özlirining Musteqil Dölitini Quralmidi ? (2)

19- esirning axirliridiki yette sheher dölitining qurghuchisi Yaqup beg bedöwlet.

Uyghurlar néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi dégen mesile üstide izdéngen Rusye mutexessisi Wiktor Dénisop özining " Rusye xewerliri gézitide" élan qilghan " Xitaydiki musulmanlar néme üchün öz musteqil dölitini quralmidi?" dep atalghan maqaliside pikirlirini dawamlashturup, 19-esirdiki Yaqup beg rehberlikidiki yette sheher dölitining emeliyette Uyghurlarning musteqil döletchilik enenisini eslige keltürüshtiki eng yaxshi purset ikenliki, emma Uyghurlarning qoligha kelgen mezkur tarixiy pursetning Rusiyining menpeetliri bilen toqunushup qalghanliqi üchün qurban qiliwétilgenlikini körsitidu.

Rus mutexessisi Wiktor Dénisopning neziride Uyghurlarning musteqil dölet bolalmay qélishidiki asasiy amil yenila shu Sabiq Char Rusye hökümiti bolup, aptor öz köz qashlirini tarixiy pakitlar we mentiqiliq tepekkürge tayini tepsili bayan qilidu.

Rus aptorining neziridiki Uyghurlarning xataliqliri

Rus mutexessisi Wiktor Dénisop ependi 1864-yili, Sherqiy Türkistanning, Ili, kuchar, Qeshqer we Ürümchi qatarliq jaylirida kötürülgen keng kölemlik qoralliq qozghilangliri heqqide toxtilip, Uyghur, Tunggan qatarliq musulman qozghilangchilirining qehrimanlarche küreshliri netijiside Menching qoshunlirining tézdin meghlubiyetke uchrap, pütün Uyghur diyari boyiche dégüdek Menching hakimiyitining aghdurulghanliqini chüshenduridu. Uning otturigha qoyushiche, ene shu qozghilanglar netijiside Sherqiy Türkistanda Ghuljini merkez qilghan Elaxan Sultan bashchiliqidiki Ili Taranchi sultanliqi, Dawut xelipe rehberlikidiki Ürümchini merkez qilghan Tunggan hökümiti, Yaqup beg rehberlikidiki Qeshqerni merkez qilghan "Yette sheher döliti" qatarliq üch musteqil féodalliq hakimiyet barliqqa keldi. Aptorning qarishiche, bu üch hakimiyetning mewjut bolghan künidin étibaren bular arisida rayonning hökümranliqini talishidighan dehshetlik we qanliq küreshke kirip qaldi. Aptorning qarishiche, Uyghurlar arisidiki ichki nizalar ularning öz musteqil dölitini yoqitishidiki muhim amillarning biridur.

Uyghurlarning musteqilliqini Sankitpétérburg özige nisbeten yéngi tehdid dep hésablidi

Wiktor Dénisop ependi Rusiyining yéngidin ishghal zéminlirige yéqin bolghan Sherqiy Türkistanda kötürülgen mezkur qozghilanglar we meydangha kelgen musteqil hökümetlerge nisbeten xatirjemsizlinip, deslepte uninggha nisbeten éhtiyatchan we közitish muamiliside bolghanliqini ilgiri süridu. Uning qarishiche, Uyghur diyarida qozghilanglar kötürülgen waqit Rusiyining yéngidin ishghal qilghan Qazaqistan we Perghane wadisida memuriy bashqurush apparatlirini emdila tesis qilip, u jaylarda öz hökümranliqini muqimlashturuwatqan peyt idi. Uyghurlarning qozghilingi Rusiyining ottura asiya rayonidiki pozitsiyisige nisbeten tehdid élip keldi hemde Rusiyining bu rayondiki tesirining yoqilish xewpini peyda qildi.

Rus aptorining qarishiche, buni az dégendek Yaqup beg özige "ataliq ghazi" dégen unwanni bérip, pütün musulmanlarni azad qilishqa bolghan intilishini ipade qildi. U buning bilenla qalmastin pamir etrapidiki Qirghizlarning Rusye tewesige ötüsh ishlirigha ariliship, ularni Rusye tewesige ötmeslikke dewet qildi shuningdek yene "Yette sheher döliti"ning chégrisini kéngeytishke urunup, Qoqent xanliqigha tewe bir qisim jaylarni hemde Rusye ishghal qilghan Yette su oblastining chégra jaylirini özige qoshuwélishqa urundi. Yaqup beg buning bilenla qalmastin Qazaq we Qirghiz qebililiri arisida Rusiyige qarshi teshwiqatlarni élip bérip, ularning bir qisimini özige qaritip, Rusiyige qarshi chégra ponkitlirini tesis qilip esker turghuzdi.

Rusye üchün yene bir tehdid yaqup begning Osmanligha tewe bolushidur
Rus mutexessisi wiktor dénisopning közitishiche, Char Rusye hökümitini eng xewpsizlendürgen nuqtilarning biri Yaqup begning tashqi siyasi istratégiyisi yeni, uning eyni waqitta Rusiyining birinchi nomurluq düshmini hésablanghan Osmanli impériyisi bilen alaqe ornitip, özini Osmanligha tewe dep élan qilishi hemde Türk herbiy meslihetchilirini teklip qilishidur.

Uningdin bashqa yene eyni waqitta Qoqent xanliqi sherqtiki musulmanlar bilen gherbtiki musulmanlarning hemkarliqidiki wasitichigha aylanghan bolup, Qoqent xanliqidiki xojilar ewladliri we ularning egeshküchiliri köplep Qeshqeriyige keldi. Yaqup beg Qoqent xanliqining ichki qisimidiki özara ziddiyetler we ichki urushlardin paydilinip, öz tesir hem zémin dairisini uning dairisige kéngeytishke tirishti. Yaqup beg Qoqent xanliqi igiliwalghan erkeshtam, Nura, Oytal we Ulughchat qatarliq jaylarni tartiwélip, öz dairisige kirgüzüp, Perghane wadisigha yol achti.

Yaqup beg yene jenub terepte sérq qol rayonini igilep, Sérq qol hökümranini özige tewe qildi. U yene Ürümchidiki Tunggan hökümranliqi we Ilidiki Taranchi sultanliqighimu kéngiyish üchün heriket qilip, ular bilen siyasiy munasiwet ornitip, Ilini özige tewe qilishqa we ottura asiyadiki Rusye-Xitay sodisini tosushqa tirishti.

Rus mutexessisi wiktor dénisop Rusiyining yaqup begning künsayin küchiyishining özige nisbeten heqiqiy tehdid ikenliki, emdi, Xitay-Menching hökümitining izchil halda köp qétimliq, Uyghurlarning qozghilanglirinini basturushqa yardem bérish telipini oylashmay bolmaydighanliqini tonup yétip, eslidiki közitish we mötidil pozitsiyisini özgertishke mejbur bolghanliqini ilgiri süridu. (Ümidwar)