Uyghur Ėli Weziyiti Heqqide Chetel Mutexessisi Bilen Söhbet

2005.11.09 RFA

Xitay hökümiti meyli bu yil élan qilghan milli aptonomiye aq tashliq kitabida bolsun we yaki her xil metbuatlirida bolsun, Uyghur éli iqtisadining téz tereqqi qilip, Uyghur élidiki her millet xelqining turmush sewiyisining zor derijide kötürülgenlikini, her millet xelqining bu iqtisadiy tereqqiyattin behriman boliwatqanliqini bildürmekte. Undaqta Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyat ehwali zadi qandaq? yerlik Uyghurlar bu tereqqiyatlardin behriman bolalawatamdu? Uyghurlar qandaq qilghanda yéngi tereqqiyatlargha qatnishalaydu?

Bu mesililerni chöridigen halda muxbirimiz arzu, amérika Hardford uniwérsitéti asiya tarixi fakultitining muawin proféssori Burus Esposito ependi bilen söhbet ötküzdi.

Muxbirimiz: yaxshimu siz, Esposito ependi, anglishimche, siz hazir Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyatlar heqqide tetqiqat élip bériwétipsiz, siz Uyghur éligha özingiz bérip, u yerdiki ehwallarni körüp baqtingizmu?

Burus ependi: bardim, biraq bextke qarshi aran birla qétim baralidim. Emma men kiler aylarda yene bir qétim bérishni pilanlawatimen. Belkim bu qétim asasliqi ürümchi, Qeshqer we Uyghur élining shimaligha barimen. Kiler yili yazda yene bir qétim Uyghur élining sherqidiki arxéologiyilik izlarni ziyaret qilishqa tirishimen. Uyghur éli shunchilik güzel, qiziqarliq bir jayken. Bundin kéyin u yerge pat- Pat bérishim mumkin.

Muxbirimiz: siz Uyghur élining iqtisadiy tereqqiyat heqqide élip barghan tetqiqatliringizda nimilerni bayqidingiz?

Burus ependi: men ilgiri yazghan maqalilirimda Uyghur élining 80 yillarghiche bolghan iqtisadiy tereqqiyat ehwalliri heqqide toxtalghan. Hazir bolsa 80 - Yillarning mabeynidiki ehwallar üstide izdiniwatimen. Bu tetqiqatim téxi pütmidi. Emma shuni dep béreleymenki, 80 - yillarning mabeynide nurghun Xitay köchmenler Uyghur éligha éqip kirip, waqitning ötishi bilen hazir Uyghurlar öz yurtida az sanliqqa aylinishqa bashlaptu. Méning igilishimche, Xitay hökümiti Uyghur élide asasliqi néfit we tebiy gaz sanaitige meblegh séliwatidu. Aktip halda néfit we tebiiy gaz qédirish ishlirini élip bériwatidu. Xitay hökümiti Uyghur élide her xil turuba yoli qurulushlirini élip bérip, uni sherqtiki ölkilerge tutashturupla qalmastin, yene ottura asiyaghimu tutashturiwatidu. Uyghur élini néfit we tebiiy gaz yötkeydighan asasliq qanalgha aylanduriwatidu. Uyghurlar bolsa barghansiri déhqanchiliqqa yözlinishke mejbur boliwatidu. Sanaette ishleydighan Uyghurlarning sani barghansiri azlawatidu. Uyghurlar hazirqi zaman tereqqiyatlirining sirtida qalduriliwatidu.

Muxbirimiz: undaqta siz Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyatqa qandaq baha bérisiz?

Burus ependi: méningche, Uyghur élining iqtisadiy heqiqeten téz tereqqi qiliwatidu. Bolupmu sheherlerge jaylashqan, yéngi qurulghan fabrika we yéngi sanaetlerde ishlewatqan Xitaylar bu iqtisadiy tereqqiyattin intayin zor menpeet éliwatidu. Uyghurlar bolsa barghansiri déhqanchiliqqa yölinip qéliwatidu. Sheherlerdiki nurghun Uyghurlar ishliridin ayrilip qéliwatidu. Ular yézilargha, kéwezliklerge chüshüshke righbetlendürüliwatidu. Emma bu saheler tereqqiyat boliwatqan saheler emes. Kéwez ishlepchiqirishi gerche yaxshi boliwatqandek körünsimu, emma u zor miqtarda sugha tayinidu. Uyghur élide bolsa su intayin qis. Shonga térilghu yerni kéwezlikke aylanduruwélish aqilane ish emes. Emma omomyuzlük éytqanda, Uyghur élidiki iqtisad téz ösiwatidu.

Muxbirimiz: siz digendek nurghun Uyghurlar hazir öz weziyitidin shikayet qiliwatidu.

Burus ependi: ular shikayet qilishqa heqliq. Chünki ular ilgirige qarighanda, özlirining barghansiri ajiz orungha chüshüp qéliwatqanliqini, jan baqmaqning barghansiri qiyinlishiwatqanliqini hés qiliwatidu.

Muxbirimiz: sizningche, Uyghurlar qandaq qilghanda, Xitay köchmenlirige oxshash iqtisadiy tereqqiyatlardin menpeetlineleydu?

Burus ependi: bu intayin yaxshi soal boldi. Men bu mesilini yaxshiraq oylinishim kérek. Chünki adette nurghunlar maarip terbiyisini qanche köp alsa, shunche köp pursetke ige bolidu dep qaraydu. Emma méningche, Uyghurlarning weziyiti buninggha toghra kelmeydu. Hazirqi weziyet Uyghurlar üchün yaxshi weziyet emes. Men Uyghurlarning hazirqi weziyette Xitaylargha oxshash orungha ige bolidighanliqigha ümid bilen qarimaymen. Shexslerge 50 dollar yaki 200 dollar pul berse, ular birer soda bashlap, béyip kétidighan ehwal hazir Uyghur élide emelge ashmaydu. Emma men bu heqte téximu ilgiriligen halda izdinimen.

Rehmet, Burus Esposito ependi, Uyghur élidiki ziyaritingizning muweppiqiyetlik bolushini, shundaqla kelgüside ziyaritingizning netijisi heqqide radio anglighuchilirimiz bilen yene ortaqlishishingizni ümid qilimen. (Arzu)