Xitay Bésimi Qazaqistan Uyghurlirining Etrapida Chingimaqta

2005.11.09 RFA

Xitay bilen Qazaqistan munasiwetlirining künsayin küchiyishige egiship, Qazaqistanda yashawatqan Uyghurlar ichidiki bir qisim kishiler özlirining Uyghurlargha wekillik qilidighanliqini bildürüsh bilen Xitay hökümiti bilen qoyuq munasiwet ornatmaqta. Xitay hökümitimu muhajirlar siyasitini yaxshilash nami astida chetellerdiki Uyghur jamaiti bilen her xil shekilde alaqilar ornitip, ulargha Xitay hökümitining échiwétish siyasiti, jümlidin muhajirlar siyasitini teshwiq qilmaqta. Lékin, köpinche Uyghur siyasiy paaliyetchilirining qarishiche, buning arqisigha Xitay hökümitining chetellerde künsayin janliniwatqan Uyghur siyasiy paaliyetlirige zerbe bérish hem siyasiy paaliyetchilirini yétim qaldurup, xelqara jemiyetning ularning sözlirige ishenmeslikini qolgha keltürüsh arqiliq, Uyghur mesilisining xelqaralishishining aldini élishqa urunushni meqset qilghan.

Yéqinda Uyghur aptonom rayonluq hökümetning muawini jappar hebibulla bashchiliqidiki ömek Qazaqistandiki Uyghurlar arisida paaliyet élip barghandin kéyin peyda bolghan her xil inkaslar qatarida Qazaqistanliq siyasiy analizchi ozéropning " Xitay bésimi Qazaqistan Uyghurlirining etrapida chingimaqta" namliq maqalisini tilgha élish mumkin.

Xitayning yéqinqi yillardin buyan Qazaqistandiki siyasiy paaliyetlirige qolliniwatqan taktikisinining nahayiti ustiliq we diplomatiyilik yol bilen élip bériliwatqanliqini tekitligen Qazaqistan analizchisi ozérop, özining Qazaqistanning "asiya-Press" agéntliqi teripidin élan qilinghan mezkur maqalisida Xitay hökümitining Qazaqistangha bésim ishlitish arqiliq u jaydiki Uyghur siyasiy paaliyitini chekleshte muweppeqiyet qazanganliqini ilgiri sürgen. Töwende muxbirimiz ümidwar Qazaqistandiki "Asiya-Press" Agéntliqining obzorchisi n.Ozerowning maqalisining Uyghurche nusqisini silerge sunidu.


Xitay bésimi Qazaqistan Uyghurlirining etrapida chingimaqta

N.Ozerow, Qazaqistandiki "Asiya –press" agéntliqining közetküchisi

Qazaqistan hökümiti Xitayning bésim qilishi arqisida öz wetenlirining musteqilliqi üchün küresh qilghan Uyghurlarning siyasiy heriketlirini bir terep qilishqa érishti. Emdi hazir Xitay hakimiyitining kün tertipige merkiziy asiya Uyghurlirini qandaq "qolgha köndürüsh" mesilisi qoyuldi. Buningdiki birinchi qedemler muweppeqiyetlerge érishti. Öz pa'aliyetlirini asasliqi medeniyet we maarip ishlirigha merkezleshtürgen Uyghur teshkilatlirining rehberliri Xitaylar teripidin "qolgha köndürüldi".

Bundaq rehberlerning biri perhat hesenop bolup, u Qazaqistan Uyghur ziyaliylirining Shinjiang Uyghur aptonom rayonigha qilghan sepirini uyushturghan. Tijaretchi Dilmurat Quziyéw bu iz bilen méngip Xitay hökümitining diqqitini jelp qilishta téximu zor netije qazandi. Jumhuriyetning hakimiyet qurulmilirining, bolupmu özining pütün köp sanliq aile ezaliri boyiche ezaliqqa yézilghan "asar" partiyisining rehberliri teripidin qollashqa érishken Dilmurat Quziyéw, özini siyasiy sahege sinap béqishni qarar qilghan bolup, bu siyasiy sahe Uyghur tijaretchisining sharaiti boyiche alghanda jumhuriyetlik Uyghurlarning rehberliki we Xitay bilen alaqe qilish arqiliq xelqara sehnige chiqish bolup qalghan. Bügünki sharaitta maddiy bayliqlar siyasiy jehettin mexsus terbiyige körmigen tijaretchilerni siyasetke arilishish mumkinchilikige ige qildi. Eqelliy siyasiy sawat we ma'arip terbiyisi yéterlik bolmisimu, emma pul we chégrining ikki teripidiki hökümetlerning qollishi bolsila boldi.

- Siyasetchi Quziyéwning zor muweppeqiyiti uning teripidin uyushturulghan tijaretchiler we Uyghur tiyatirining diréktori Murat Ahmediyéw hem "Uyghur awazi" gézitining bash tehriri yoldash Azamatopning Shinjiang Uyghur aptonom rayonigha bolghan ziyariti we Shinjiang Uyghur aptonom rayoni emeldarlirining Qazaqistangha qilghan jawaben ziyariti bolup hésablinidu.

Jawaben teshkillengen Xitay ziyaret wekilliri ömikige asasliq ikkinchi derijilik yerlik emeldarlar kirgen bolup, ular Shinjiang hökümitining muawin reisi Jappar Hebibulla, Xitay xelq jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqining Shinjiang Uyghur aptonom rayonidiki wakaletchilikining muawin diréktori Muzepper Mijit, Turpan wilayitining walisi Abdulla Qasim, ili Qazaq aptonom oblastining muawin bashliqi Shardbék Nurlan, Qeshqer wilayitining muawin walisi Perhat Xaliq, chetellerdiki muhajirlar ishliri bashqarmisining bashliqi Erkin Ahmet, Shinjiang téléwiziye istansisining muxbiri Enwer Rozi, Xitay tashqi ishlar minisitirliqining wekili Lang Huangding qatarliqlardur.

Wekiller ömiki 26-öktebir küni almutigha yétip kelgendin kéyin yene astanani we Uyghurlar topliship yashaydighan yerkent, chunji hem almutining Uyghur rayoni, dostluq mehellisi shuningdek Uyghur mektepliri we bashqa jaylarni ziyaret qildi. Uyghur ziyaliylirining wekilliri bilen axirqi qétimliq uchrishish Quziyéw teripidin kontrol qiliniwatqan Uyghur medeniyet merkizining teshebbusi bilen penler akadémiyisi ichide ötküzüldi. Bu uchrishishqa almutidiki Uyghur ziyaliyliri yighilghan bolup, buning terkibige Quziyéw tallighan ademler kirgen.

Ularning diqqitige jappar Hebibullaning dölet terepte turup Shinjiangning qolgha keltürgen netijiliri heqqidiki köp sözliri sunuldi. U Xitay qérindashlirini maxtap, Uyghur bölgünchilirining Xitaydiki xelqlerning birlikini buzghanliqini eyiblidi. Alahide körünerlik terep Shinjiang emeldarining sözining ögitish ahangi bolup, u bu yerge yighilghan ammini qandaq yashash lazimliqi hem özlirini qandaq tutush kérekliki bilen ögetmekchi boldi. Bularning ichide ziyaliy süpet we özini tutuwalghanraq halatte sözligini Xitay tashqi ishlar ministirliqining wekili bolup, u chetellerdiki Uyghurlarning bashqa memliketlerning tereqqiyatigha qoshqan töhpiliri we Xitayning sirtida yashawatqan Uyghurlar bilen zich alaqe ornitishining zörürlüki heqqide nahahiyiti diplomatiyilik halda toxtilip ötti. Uning sözidin chetellerdiki Uyghurlarning Xitay "wetini" bilen hemkarlishishining lazimliqini teshebbus qiliwatqanliqini toluq biliwalghili bolatti. U chetellerdiki Uyghur alimlirining ilim-penge qandaq töhpe qoshuwatqanliqining misali süpitide amérikining alem boshluqi tetqiqat merkizide ishlewatqan alim Erkin Sidiqni körsitip ötti.

Qazaqistan tereptin bolsa, Uyghur ziyaliylirining yawashlandurulghan wekilliri Qazaqistan Uyghur alimliri bilen Shinjiang alimliri arisida almashturush élip bérishning zörürlüki heqqide duduqlighan halda sözligen bolsimu. Biraq , ularning awazliri Shinjiang emeldarlirining we uningdin kéyin sözligen Uyghur medeniyet merkizining wekillirining sözliri ichide qélip yoqap ketti. Quziyéw hette buningdin kéyinki Shinjiang Uyghur aptonom rayonigha qilinidighan barliq seperlerning hemmisining uning teshkilati teripidin kontrol qilinidighanliqini élan qildi. Shinjiang wekiller ömiki Qazaqistan Uyghurliri we Uyghur ziyaliyliri bilen bolghan uchrishishlarda Xitayning Qazaqistan Uyghurlirini wetenning sirtida yashawatqan wetendashliri dep qaraydighanliqini, ulardin Xitay bilen hemkarlishishni kütüsh ümidlirini yoshurmay körsetti.

Quziyéw teminleshke tirishidighan bu hemkarliq Qazaqistanning bixeterlikige paydiliq hemkarliq bolushi mumkinmu? ( Ruschidin terjime qilghuchi Umidwar)