Ikki Muxbirning Uyghur Ėlidiki Oxshash Bolmighan Tesiratliri

2005.11.01 RFA

Oqughuchilar, Ürümchidiki islam inistitutidiki Xitay dölet bayriqi ésilghan bir sinipta telim almaqta. AFP

Ghuljini ziyaret qiliwatqan reuters agéntliqining muxbiri ema xarisson (Emma Graham-‎Harrison) Seyshenbe küni élan qilghan maqalisida mundaq dep yazidu:‎

‎ "Her qandaq bir qiziqqaq ziyaretchi meyli meschitlerge barsun we yaki bazarlargha ‎barsun, u yerdiki Uyghurlarning aghzidin oxshashla bir gepke érishidu. U bolsimu, 'biz ‎sözleshke pétinalmaymiz' . Nurghun Uyghurlar bu sözni asta pichirlap kétip qalidu. Ular ‎arisidiki birer- Ikki yüreklikreki etrapqa sepsiliwétip, qulaq kestilerning yoqliqini ‎körgendin kéyin, andin özlirining turmushining qanchilik teslikini, xizmet tapmaqning ‎qanchilik qiyinliqini, balilirini terbiyilesh we diniy erkinlikining qanchilik cheklimige ‎uchrawatqanliqini shikayet qilidu". ‎

Sözleshke pétinghanlar türmige tashlamnmaqta

‎Maqalide éytilishiche, Xitay armiyisi 1949 - yili Uyghur élini igiligendin buyan, bu ‎rayonni qattiq kontrol qilmaqta we milyonlighan Xitaylarni Uyghur élige köchüshke ‎righbetlendürüsh arqiliq, Uyghurlarni özlirining yurtida az sanliq milletke aylandurup ‎qoymaqta. Sürgündiki paaliyetchilirining éytishiche, Xitayning hakimiyitini tenqid ‎qilishqa pétinghan her qandaq Uyghur türmige tashlanmaqta.‎

‎Xarissonning maqaliside tekitlishiche, Uyghur éli béyjing üchün intayim muhim ‎istiratégiyilik ehmiyetke ige. Xitaydiki néfit bayliqining üchtin biri, kömür bayliqining ‎‎40٪ i Uyghur élide. Buningdin sirt, Xitay Uyghur éli arqiliq, tebiy bayliqqa mol ottura ‎asiya döletliri bilen chigralinidu. ‎

‎Xitay emeldarliri Uyghur élidiki bölgünchilik amilliri we térrorchiliq idiyilirini tazilash ‎üchün qattiq wastilerni qollinish kéreklikini tekitlesh bilen bille, Uyghur élidiki 19 milyon ‎xelqning inaq we xatirjem yashawatqanliqini bildürmekte. ‎

Ürümchining muawin sheher bashliqi Bei Hua mezkur reuters agéntliqi muxbirining ‎ziyaritini qubul qilghanda, Uyghur élide xelq naraziliqlirining barliqini ret qilip, "Osama ‎Bin Ladin we Talibanlar bizning milletler ittipaqliqimizgha eng chong tehdit hésablinidu" ‎dep körsetken.‎

Öz - Ara ishenmeslik chongqur yiltiz tartqan‎

Her qandaq bir qiziqqaq ziyaretchi meyli meschitlerge barsun we yaki bazarlargha ‎barsun, u yerdiki Uyghurlarning aghzidin oxshashla bir gepke érishidu. U bolsimu, "biz ‎sözleshke pétinalmaymiz".

Reuters agéntliqining muxbiri ema xarisson

Emma maqalide éytilishiche, Uyghur élide yéqinqi yillarda yüz bergen Ghulja weqesi xelq ‎ichidiki naraziliqlarni eslitidu. Muxbirning dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi ‎Dilshat Reshitning sözini neqil keltürüshiche, Xitay hökümiti xelqara térrorchiliqqa ‎köreshtin paydilinip, özlirining Uyghurlarni basturushini heqliq qilip körsitishke urunup ‎kelmekte. ‎

‎Muxbirning tekitlishiche, iqtisadiy jehettiki utuq we hökümetning maxtap kötürüshimu, ‎Uyghurlarning türmige tashlinish teghdiridin qutulduralmighan. Rabiye Qadir xanim ‎gerche Xitay xelq qurultiyining wekili bolsimu, u oxshashla Xitay hökümiti teripidin ‎‎"dölet mexpiyetlikini ashkarilash" jinayiti bilen eyiblinip, türmige tashlanghan. ‎

‎Muxbir Ema Harissonning yene körsitishiche, Uyghur élidiki uchur torimu öz- ara ‎ishenmeslikning chongqur yiltiz tartqanliqini körsitidu. Qorghas chégrisidiki bir yuqiri ‎derijilik partkom emeldari, özlirining pütünley yerlik xelqqe tayinip, Ghuljida yene bir ‎qétim weqe chiqishining aldini éliwatqanliqini bildürgen. U chetel muxbirlirigha ‎‎"adettiki puqralar intayin sezgür. Ular her qandaq bir mesilini bayqighan haman udul ‎hökümetke yaki jamaet xewpsizlik idarisigha bérip uni melum qilidu" digen. ‎

‎Emma mutexesisler, eger Uyghurlargha öz medeniyiti idare qilish we uningdin behriman ‎bolush hoquqi toluq bérilse, u halda, bölünüshni xalaydighanlarningmu az bolushi ‎mumkinlikini, Beijingning unchilik qattiq qol siyaset yürgüzüshining hajiti yoqliqini ‎bildürmekte. ‎

Ishsizliq, diniy bésim

‎Reuters agéntliqining muxbiri Ema Harisson maqaliside yene mundaq dep yazghan: ‎

Xitay hökümiti özlirining gherbtiki kembeghel ölkilerni échish herikitining Uyghur éligha, ‎ottura asiya döletliri heset qilghudek güllünüshlerni élip kéliwatqanliqigha ishinidu. ‎Emma Uyghurlar gherbni échish siyasitining Uyghurlargha héchqanche menpeet élip ‎kelmeywatqanliqini bildürüwatidu.‎

Reuters agéntliqining muxbiri ema xarisson

‎"Xitay hökümiti özlirining gherbtiki kembeghel ölkilerni échish herikitining Uyghur ‎éligha, ottura asiya döletliri heset qilghudek güllünüshlerni élip kéliwatqanliqigha ‎ishinidu. Emma Uyghurlar gherbni échish siyasitining Uyghurlargha héchqanche menpeet ‎élip kelmeywatqanliqini bildürüwatidu. Xitaylar köprek oqughan, yoli bar, hökümetning ‎her xil yardemlirige asan érisheleydu. Bu Uyghurlarning ular bilen riqabetlishishini ‎intayin tesleshtüridu". ‎

‎Muxbirning igilishiche, nurghun Uyghurlarning diniy étiqadi bolghanliqtin, Xitay ‎kompartiyisige eza bolushni xalimaydu we yaki ezaliqqa élinmaydu. Halbuki Xitay ‎kompartiyisige qatnishish yaxshiraq bir orungha ige bolush yoli hésablinidu. ‎

‎Xelqara kishilik hoquqni közitish teshkilatining xongkongdiki küzetküchisi nikolas ‎bekulin ependining muxbirgha bildürüshiche, Xitay hökümiti dinni qattiq kontrol qilish ‎arqiliq, Uyghurlar arisidiki milletchilik hissiyatni yoq qilishqa urunmaqta. Islam dini ‎eslide Xitay hökümitining heqiqi basturush nishani emes. U Uyghurlarning öz kimlikini ‎saqlash we naraziliqlirini ipadileydighan bir xil usul bolghachqa, Xitay hökümiti uni ‎qattiq basturmaqta. ‎

‎Maqalide yene körsitilishiche, Xitay hökümiti yene Uyghurlarning diniy erkinlikini qattiq ‎cheklep, 18 yashtin töwen balilarning diniy terbiye élishini, meschitlerge bérishini meniy ‎qilghan. Imamlar bolsa her yili bir qétim imamliq kénishkisini yéngilishi kérek bolup, ‎ular choqum özlirining wetenperwerliki we Xitay hökümitige bolghan sadaqitini ipadilishi ‎kérek. Shungimu Ghulja baziridiki bir xéridar jiddiyleshken halda, muxbirgha "meschitler ‎sirttin qarisa erkindek körünidu. Emma uning ichidiki her xil bésimlar barghansiri ‎küchiyiwatidu" dep bildürgen. ‎

Oxshimighan tesirat

Halbuki, nöwette Ürümchi shehirini ziyaret qiliwatqan "xelq süretlik géziti" ning ‎muxbiri wang ché reuters agéntliqi muxbiriningkidin pütünley bashqiche tesiratqa kelgen.‎

Shinjiang xelq radio istansisi, wang chéning 20 yildin kéyin, Uyghur élini qayta ziyaret ‎qilghinida, Uyghur élidiki ghayet zor özgürüshlerdin heyran qalghanliqini alahide xewer ‎qilghan. ‎

‎Wang chi "Men Ürümchidiki özgirishlerni körüp, döletning köplep meblegh sélip gherbni ‎échish siyasitining Uyghur éligha zor tereqqiyatlarni élip kelgenlikini his qildim. ‎Yerlikning turmush sewiyiside bolamdu, asasiy eslihelerde bolamdu we yaki iqtisadiy ‎tereqqiyatida bolamdu zor ilgirileshler boptu. Bundin kéyin, Shinjiangning téximu tereqqi ‎qilidighanliqigha ishinimen" dégen.‎ (Arzu)