Shanghai Hemkarliq Teshkilati Gherbke Qarshi Küch Uyushturmaqta

Rusiye prézidénti putin bilen Xitay bash ministiri wén jyabaw 26-Öktebir küni Moskwada. AFP

Rusiye, Xitay, Qazaqistan, Qirghizistan, tajikistan we Özbekistan qatarliq Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza döletler bash ministirliri 10-ayning 26-küni Moskwada jem boldi. Bu qétimqi yighin ottura asiyadiki démokratik özgirishlerni öz ichige alghan dawalghushlar, Amerika –Özbekistan munasiwetlirining yiriklishishi we amérikining dawamliq türde Qirghizistandiki herbiy bazisini saqlap qélishqa qarar qilishi shuningdek Xitay-Amerika, Amerika-Rusiye munasiwetliridiki bir qatar yéngi özgirishlerge duch kelgen bolup, mutexessisler Shanghai hemkarliqidiki döletler bash ministirilirining bu qétimqi yighinining Xitay we Rusiyining amérikigha tutqan siyasiy istratégiyilik pozitsiyisi bilen munasiwetlik ikenlikini otturigha qoyushmaqta.

Yighinda her qaysi döletlerning öz közligen meqsetliri ipade qilindi
Gerche, Shanghai hemkarliq teshkilatining öz aldigha qoyghan mesililiri mezkur teshkilatqa eza döletler üchün ortaq bolsimu, emma yenila her qaysisining mezkur teshkilattin érishmekchi bolghan ayrim siyasiy, iqtisadiy we bashqa istratégiyilik meqsetliri barliqi ipade qilinghan. Rusiyining intérnét xewer tori hésablanghan www.strana.ru Diki we Rusiye döletlik xewer agéntliqi hésablanghan intérfaksning uchurliridin qarighanda, yighin jeryanida Xitay bash ministiri Wen jiabao Shanghai hemkarliq teshkilatining paaliyetlirini téximu jiddiyleshtürüshni telep qilish bilen Xitayning bu teshkilatqa eza döletlerge bermekchi bolghan qerzining sanini téximu köpeytishi mumkinlikini otturigha qoyghan.

www.strana.ru ning xewer qilishiche, Özbekistan muawin bash ministiri ötkür sultanop bolsa, Shanghai hemkarliq teshkilatining qatnashni kücheytip, transport tori yolgha qoyushni teshebbus qilghan. Qirghizistan bash minisitiri félikis qulupning pikri bashqiche bolup, u Shanghai hemkarliq teshkilatining hazirghiche térrorizm, bölgünchilik we diniy esebiylikke qarshi turushni asas qilghanliqini, emma ijtimaiy-iqtisadiy mesililerni hel qilmay turup, bu küreshte ghelibe qilghili bolmaydighanliqini, shunga mezkur teshkilatning kembeghelchilikni yoqitip, iqtisadiy bixeterlik qurushni asasiy wezipe qilishni teshebbus qilghan.

Rusiye bash ministiri fradkop bolsa, Shanghai hemkarliq teshkilatining buningdin kéyin awiatsiye we alem téxnikisi jehettiki hemkarliqlarni ilgiri sürüshni shuningdek yene mezkur teshkilatning yawro-Asiya iqtisadiy birliki bilen bolghan munasiwitini chongqurlashturushning lazimliqini teshebbus qilghan.

Shanghai hemkarliq teshkilatining tüp meqsiti amérikigha qarshi herbiy ittipaq qurushmu?
Gerche Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza Rusiye we Xitay özlirining héchqachan üchinchi bir döletke qarshi herbiy ittipaq qurushni meqset qilmaydighanliqini jakarlisimu emma, Shanghai hemkarliq teshkilati we Rusiye –Xitay hemkarliqining yenila amérikining ottura asiyadiki herbiy-Siyasiy shuningdek énérgiyini öz ichige alghan menpeetlirini cheklesh ,imkan qeder uni rayondin heydep chiqirishni közlewatqanliqi heqqide köz qarashlar otturigha qoyulmaqta.

Rusiye bilen Xitay bu iran, pakistan, hindistan we mongghuliye qatarliq memliketlernimu buninggha kirgüzüsh arqiliq Shanghai hemkarliq teshkilatinining tesir küchini ashurushqa tirishiwatqanliqi sir emes, Özbekistanliq siyasiy mulahizichi, Özbekistan prézidénti islam kérimofning sabiq meslihetchisi jahangir memetop ependi bu heqte mundaq toxtilip, ularning meqsitining amérikigha qarshi turush ikenlikini, otturigha qoydi.

Jahangir ependining éytishiche, enjan weqesidin kéyin Amerika bilen Xitay we Rusiyining ottura asiyagha qaratqan siyasitide ashkarilinish boldi. Rusiye we Xitay islam kérimofning démokratlarni basturushini qollidi, emma Amerika uni tenqid qildi. Uning üstige Qirghizistan Shanghai hemkarliq teshkilatining amérikining herbiy bazilirini taqash telipini inkar qildi. Yéqinqi waqitlar ichide Amerika mudapie ministiri ramsféld we tashqi ishlar ministiri kondalizza rayis Özbekistanni öz ichige almighan ottura asiyani ziyaret qildi, mana bularning hemmisi elwette Xitay bilen Rusiyige yaqmidi.

Menpeetler toqunushi

11-Séntebir weqesidin kéyin amérikining Qirghizistan we Özbekistanda herbiy baza qurup, ottura asiya döletliri bilen yéngi munasiwet ornitishigha aldi bilen Xitay we Rusiye narazi boldi, ene shuningdin étibaren Xitay we Rusiyining yéngi istratégiyilik hemkarliq bashlinip, amérikini rayondin siqip chiqirishqa tirishti. Chünki, Rus anazlichisi aréshéwning yézishiche, Xitay bilen Rusiyining amérikigha qarshi herikitige qarshi washington Uyghurlarning musteqilliq herikitini qollap kelgen bolup, 1950-Yilidin étibaren Washington Qazaqistan, Qirghizistan chégralirigha yéqin bu Uyghurlarni dunyadiki öz teqdirini özliri hel qilish hoquqidin ayrilghan xelqler tizimlikige kirgüzgen. Jorji bush Xitay reisi Jiang zémin bilen körüshkendimu," térrorizmgha qarshi urushni héchqachan az sanliq milletlerni basturushqa ishlitilmesliki lazim" dégen. Aréshéwning chüshendürüshiche, bu emeliyette amérikining béyjingning Uyghur we tibetlerge tutqan siyasitini tenqid qilishidin ibarettur.

Jahangir memetopning qarshiche, Xitay Uyghurlarning musteqilliq heriketlirining künsayin küchüyip kétiwatqanliqidin biaram bolghan bolup, u Shanghai hemkarliq teshkilatini özining Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini kapaletke ige qilish üchün ishletmekchi shuningdek amérikining ottura asiyada mewjut bolup turushi we bu rayondiki démokratik heriketlerni qollishini özi üchün paydisiz dep hésablighan.

Qirghizistan insan hoquqi komitétining bashliqi ramizan dirildayéw ependi bolsa, Shanghai hemkarliq teshkilatini "insan hoquqini buzudighan döletler kulubi" dep atighan.