Közetküchilerning Neziridiki Rayis Xanimning Ottura Asiya Sepiri

Amérika tashqi ishlar ministiri kondoliza rays 11-Öktebnir küni qirghizistanning paytexti béshkekte.AFP
Amérika qoshma shitatliri tashqi ishlar ministiri kondaliza rayis xanimning ottura asiyadiki qirghizistan, qazaqistan, tajikistan we afghanistangha qaratqan ziyariti jeryanida özbékistanni tashlap ötüp, uning yénidiki döletlerni ziyaret qilishi jümlidin mezkur döletler teripidin qizghin qarshi élinip, amérika bilen ottura asiya memliketliri arisidiki türlük hemkarliqlarni yene bir qedem ilgiri sürüshi mulahizichilerning bes-Munazirisini qozghidi.

Amérika tashqi ishlar ministiri kondaliza rayis xanim tünügün özining ottura asiyadiki qirghizistan, tajikistan, qazaqistan we afghanistangha qaratqan üch künlük ziyaritini bashlap, qirghizistanni mezkur istratégiyilik seperning birinchi békiti qildi.

Közetküchilerning bayan qilishiche, rayis xanim béshkekte eng aliy derijide qarshi élinghan bolup, u "men qirghizistangha, silerning dostunglar bar ikenlikini bildürgili keldim" déyish arqiliq mezkur sepirining tüp meqsitini ipadiligen.

Kondaliza rayis xanimning bu qétimqi ottura asiya ziyariti bir meydan qizghin munazire we mulahizilerni meydangha chiqarghan bolup, elwette rusiye, amérika we ottura asiya memliketlirining közetküchiliri bu seperge nisbeten her xil köz qarash we meydandin chiqish qilip turup baha bergen.

Rayis xanimning tüp meqsiti démokratiyini ilgiri sürüsh
Seperdin ilgiri élan qilinghan bir qisim mulahizilerde kondaliza rayis xanimning meqsitining rayonda démokratiye we erkinlik idiyilirini yéyish ikenliki otturigha qoyulghan idi.

Nyo-York waqti gézitide élan qilinghan amérikiliq analizchi joél brinklning mulahiziside otturigha qoyulushiche, rayis xanimning bu ziyariti jeryanida muzakire qilinidighan témilar herbiy baza, iqtisadiy we énérgiye mesililiri qatarliqlar bolsimu, lékin uning sepirining merkiziy nuqtisi yenila démokratiyini ilgiri sürüshtur. Chünki, bu yil dékabirda qazaqistanda prézidént saylimi élip bérilidu. Hökümet türlük ammiwi axbarat wasitiliri we teshkilatlarning qirghizistandikidek ammiwi heriketlerni keltürüp chiqirishidin ensirep, ularni qorqutmaqta.

Tajikistanda bolsa, prézidént imam eli raxmanop özining 2020-Yilighiche ornini saqlap qélishqa paydiliq bolghan qanun qobul qilghan. Démek u imam eli raxmanop we nursultan nazarbayéw qatarliqlar bilen démokratiye mesililiri heqqidimu sözlishidu.

Herbiy baza mesilisi
Kondaliza rayis qirghizistangha kelgendin kéyin prézidént qurmanbék baqiyéw we bashqa munasiwetlik erbablar bilen körüshüp söhbet ötküzgende bishkektiki amérika herbiy bazisi mesilisi tilgha élinghan.

Amérikining herbiy bazisi mesilisi rus analizchilirini eng jelip qilghan nuqtilardin bolup, rusiyide chiqidighan intérnét gézitliridin biri "gazéta" da élan qilinghan "okyanning u teripidiki dost" namliq maqalide otturigha qoyulushiche, amérika tashqi ishlar ministiri kondaliza rayis qirghizistan prézidénti bilen söhbet ötküzgende, amérika hawa armiye bazisining manas ayrodromida taki afghanistandiki weziyet muqimlashqiche turidighanliqi tekitlendi. Qirghizistan milliy armiyisining sabiq qomandani abdigül chotbayéw amérikining béshkektiki bu herbiy bazisining uzun muddetlik bolushining tebiiy ikenlikini tesqtilaydu.

Rus mulahizichiliridin dimitriy sidorop bilen mixail zigar rusiyining "sodigerler" gézitida maqale élan qilip, kondaliza rayis xanimning ottura asiya sepiri heqqide mexsus mulahize yürgüzüsh bilen "özining ottura asiya sepiride kondaliza rayis xanim amérika üchün muhim bolghan ikki mesilini yéshishi kérek. Biri özbékistandin élip chiqip kétilidighan herbiy bazini orunlashturidighan orun tépish. Ikkinchidin ottura asiya rehberlirige rusiye, xitay we iran qatnashmighan bashqa bir rayon xaraktérliq teshkilat qurushqa ishench hasil qildurush" dep xulase chiqiridu.

Bu aptorlar 11-Séntebir weqesidin kéyin amérikini qirghizistan bilen özbékistanda herbiy baza qurushqa érishken bolsimu, emma bu yil yazda shangxey hemkarliq teshkilatining amérikini ottura asiyadiki herbiy bazilirini taqashni telep qilghandin kéyin, uning üchün krizis bashlanghanliqi, özbékistanning amérika bazisini taqap öz qoshunlirini élip chiqish telipini otturigha qoyghanliqi, washingtonning bularning hemmisini xitay bilen rusiye teripidin keltürüp chiqirilghan dep qarighanliqini otturigha qoyush üchün rayis xanimning bu qétim amérika bilen ottura asiya döletliri arisidiki munasiwetlerni kücheytish arqiliq rusiye we xitaygha taqabil turushni meqset qilghanliqidek pikirni algha süridu.

Amérika qirghizistangha alahide étibar bergen
Mulahizichilerning qarishiche, amérika özining ottura asiyadiki tesirini kücheytish we démokratiyini ilgiri sürüshide qirghizistanning roligha alahide étibar bergen. Shunga rayis xanim öz sepirining birinchi sepirini bishkektin bashlidi.

Méhman gaffarli isimlik mulahizichining sabiq qirghizistan tashqi ishlar ministiri muratbék imanaliyéwning sözini neqil keltürüshiche, rayis xanimning bishkek sepiri birinchi qedemde amérikining rayondiki herbiy-Siyasiy menpeetlerdin chiqish qilinghan bolup, u yéngi qirghizistan rehberliridin amérika herbiy bazisining bu jumhuriyette saqlinishi wedisini almaqchi bolghan.

Amérika qirghizistanning iqtisadiy tereqqiyati üchün 200 milyon dollar bérishni qarar qilghan. Bu yardemler uning ilgiri on nechche yil ichidiki omumiy yardimining 3tin bir qisimini igiligen bolup, qirghizistan diplomati omuraliyéwning otturigha qoyushiche, qirghizistan musteqil bolghan on neche yil ichide amérika qirghizistangha insanperwerlik yardimi, parawanliq, démokratiyini ilgiri sürüsh. Bixeterlik qatarliq türler boyiche 792 milyon dollar bergen. Hetta qirghizistanning her yilliq dölet xam chotining yérimidin köp qisimini amérikining yardimi igiligen.

Xewerlerge qarighanda kondaliza rayis xanimning sepiridin biaramliq hés qilghan özbékistan köp yillardin buyan kirishni ret qilip kelgen rusiyining hamiliqidiki kolléktip bixeterlik teshkilatigha eza bolush teklipini bergen iken. (Ümidwar)